Tbs-kliniek De Kijvelanden, omringd door hoge populieren, ligt op een steenworp afstand van de Oude Maas. Een polderweg leidt naar het gebouwencomplex iets buiten Poortugaal.

Wie de kliniek binnenkomt kan een beklemmend gevoel ervaren. De controlekamer bij de ingang hangt vol beeldschermen en camera’s. Bezoekers moeten door een detectiepoort. In smalle gangen zijn medewerkers voortdurend in de weer met deuren vergrendelen.

De werkkamer van Jasper Schetters, directeur patiëntenzorg bij de tbs-kliniek, oogt wat relaxter. Een groot raam biedt uitzicht op een aangrenzend grasveld. „Soms hoor ik getik tegen mijn raam”, lacht Schetters, sinds 2022 directeur bij Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC, in de volksmond tbs-kliniek) De Kijvelanden. „Dan loopt hier een pauw rond. Die pikt naar zijn eigen spiegelbeeld.”

Samen met Joep Adank, directeur bedrijfsvoering binnen de tbs-kliniek, reageert Schetters op diverse geruchtmakende kwesties binnen de tbs-wereld en in De Kijvelanden.

Heeft een tbs-behandeling meerwaarde?

Schetters, psychiater en zo’n zeventien jaar werkzaam binnen ggz-instelling Fivoor, waar tbs-kliniek De Kijvelanden onder valt: „Ja. Ik denk dat we als tbs-sector succesvol zijn. We beschermen de maatschappij met het behandelen van veroordeelden met psychiatrische problematiek. Het uiteindelijke doel is terugkeer in de samenleving.

Tbs-patiënten vervallen het minst in het opnieuw plegen van misdrijven. De kans dat zij binnen twee jaar na de behandeling weer de fout in gaan is 19 procent. Voor gedetineerden die geen behandeling kregen ligt dat op 47 procent.”

De behandeling van tbs-patiënten kost veel geld. Je kunt redeneren: we sluiten die veroordeelden op en besteden het geld aan slachtoffers van misdrijven.

Schetters, ook voorzitter van de koepelorganisatie TBS Nederland: „Nogal wat tbs-patiënten hebben zeer ernstige misdrijven gepleegd. Dan is vergelding op zijn plek. Toch betekent dat niet dat je delinquenten met een psychiatrische stoornis dan maar niet moet behandelen. Iemand kan bij het plegen van een misdrijf, zoals het in brand steken van een woning, volledig de weg kwijt zijn. Sommigen worden suïcidaal op het moment dat ze beseffen wat ze een ander aandeden. Ik vind het lastig om te zeggen: „We sluiten zo’n dader gewoon levenslang op en kijken niet meer naar hem om.” Wij zien immers meer dan eens dat tbs-patiënten na een behandeling aardig opknappen. Al vinden veel patiënten tbs ook lastig en ongrijpbaar. Ze weten niet wanneer de behandeling eindigt en verzuchten nogal eens: „Wanneer is dit circus afgelopen?””

Adank, zo’n 38 jaar werkzaam in de detentiesector, eerst in gevangenissen, pakweg de laatste twintig jaar in de tbs-sector: „In de Verenigde Staten worden gevangenissen volgepropt met mensen die onbehandeld blijven. Daar zijn de misdaadcijfers veel hoger dan in Nederland. Hier hanteren we een veel humaner systeem, met goede resultaten.”

Is behandeling van misdadigers met een stoornis weerbarstig?

Adank: „Dat hangt af van iemands problematiek. Een tbs-patiënt die in de war is en zich bedreigd voelt kan zich agressief gedragen. Psychotische mensen kunnen we vaak redelijk stabiliseren, al gaat dat niet altijd zonder slag of stoot.”

Schetters: „Sommige patiënten hebben er moeite mee om hun oude criminele wereldje los te laten. Ze proberen regels te omzeilen en handelen bijvoorbeeld in drugs. Daar moeten we continu bovenop zitten.”

Adank: „In een tbs-kliniek wordt niet alleen óver, maar ook mét patiënten gesproken. Ik ben best positief over zo’n aanpak en vind dat we de balans tussen zorg en veiligheid goed bewaken.”

Schetters: „We vormen een minimaatschappij, bootsen de buitenwereld na. Het grote verschil is wel dat mensen in de kliniek kans op kans krijgen. Ze mogen een keer uit hun stekker gaan, maar daar gaan we wel over in gesprek.”

„Drugs zijn nu eenmaal nooit helemaal uit te bannen; bezoekers kunnen die verstoppen in hun lichaamsholtes” - Jasper Schetters, directeur patiëntenzorg

In tbs-klinieken en in gevangenissen komen drugs binnen. Zou daar niet strenger tegen moeten worden opgetreden?

Adank: „Drugs mogen de kliniek niet in. Daar zijn we strikt in. Maar je kunt je ogen niet sluiten voor het feit dat er soms drugs binnenkomen. We hebben het over drugsgebruik tijdens de therapie.”

Schetters: „Patiënten ontvangen bezoekers, die zitten niet achter glas. Je wilt immers dat patiënten het contact met de buitenwereld houden. Al laten we natuurlijk niet iedereen toe. Drugs zijn nu eenmaal nooit helemaal uit te bannen. Bezoekers kunnen die verstoppen in hun lichaamsholtes. De wet staat ons niet toe dat we die holtes inspecteren. Fouilleren of snuffelen door een drugshond na toestemming kan wel. Als bezoekers dat niet willen, kunnen we hun de toegang weigeren.

We zitten vooral aan de controlekant bij de patiënt. Vaak weten we welke tbs-patiënten een sleutelrol spelen bij drugshandel. Die houden we extra in de gaten. We organiseren regelmatig kamer- en urinecontroles of zetten een drugshond in. Geregeld waarschuwen patiënten ons: „Pas op, er zijn drugs binnen.” Drugs zorgen voor onrust binnen de kliniek. Het kan echt link zijn als er een nieuwe, onbekende harddrug in omloop is en mensen niet weten wat ze slikken.”

De Kijvelanden, waar ook zedendelinquenten verblijven, heeft een erotheek. Daar kunnen tbs’ers pornografische dan wel erotische video’s krijgen. Kunt u zich voorstellen dat zoiets bevreemding oproept in de samenleving?

Schetters: „We hebben de erotheek sinds 2017. Vooraf is daar veel over gesproken. Seksuele behoeftes behoren tot de basisbehoeften van de mens. Daarom willen we, waar mogelijk, seksualiteit faciliteren. Dus bieden we relatief vrouwvriendelijke porno aan.”

Adank: „We zeggen niet: „Jongens, grabbelen maar.” Sommige tbs-patiënten mogen in de erotheek video’s uitkiezen, anderen weer niet. We kijken naar iemands problematiek en hoever iemand is in de behandeling.”

Een beduidend deel van de samenleving vindt dat porno sowieso niet in de haak is, bijvoorbeeld omdat porno per definitie vrouwonvriendelijk is.

Schetters: „Dat wordt een ingewikkelde discussie over normen en waarden. Feit is dat veel mensen in de maatschappij porno kijken. De vraag is wat gangbaar is. Antwoorden zijn niet zwart-wit. Je kunt niet altijd aan de repressieve kant zitten.”

Adank: „Een erotheek vind ik nog iets anders dan een pornotheek. Intussen controleren we de gegevensdragers van patiënten. Vorig jaar hebben we een USB-stick in beslag genomen met daarop gruwelijke beelden.”

Schaar

Een van de meest ingrijpende incidenten in de geschiedenis van De Kijvelanden speelde zich af op 3 februari 2017. Toen stak een patiënt (onder invloed van het middel Ritalin) de 25-jarige medewerker Arnd Otten met een schaar. De medewerker was net een paar dagen in dienst. Otten, predikantszoon, overleed op 5 februari.

Het openbaar ministerie legde De Kijvelanden in 2020 een boete op van 20.000 euro en oordeelde dat de kliniek „niet genoeg heeft gedaan om te zorgen voor een veilige werksituatie”.

Hoe kijkt u terug op die heftige gebeurtenis?

Schetters, die destijds geneesheer-directeur was van Fivoor (de koepel waar de tbs-kliniek onder valt), maar geen directeur was van De Kijvelanden: „In 2017 heeft De Kijvelanden haar onschuld verloren. Ik liep ten tijde van de steekpartij door de kliniek en heb het drama van dichtbij meegemaakt. Er heerste totale ontreddering. Zeker het thuisfront van medewerkers was bezorgd. Is het wel zo’n goed idee om in De Kijvelanden te werken? Ik bemerkte grote saamhorigheid onder ons personeel. Ook veruit de meeste patiënten waren ontdaan.”

Mes

Ook in 2020 schudde De Kijvelanden op haar grondvesten. Toen ontsnapten twee extreem vluchtgevaarlijke tbs-patiënten, Tony van H. en Dennie M. De mannen kregen hulp van een vriendin van Dennie M. Zij smokkelde een mes en alarmpistool binnen. De vluchters zetten het pistool op het hoofd van een medewerker en een mes op zijn keel, en dwongen hem de deuren te openen. Bij een achtervolging schoot de politie Dennie M. dood.

De Inspectie Justitie en Veiligheid concludeerde in december 2020 dat de beveiliging bij de ingang van de tbs-kliniek „gebrekkig” was. Ook ontbrak het aan doeltreffend beleid om gijzelingen te voorkomen dan wel te vertragen. Verder functioneerde het team op de afdeling voor extreem vlucht- en beheersgevaarlijke tbs-gestelden, waar beide mannen verbleven, onvoldoende vakkundig.

Hoe kijkt u terug op de uitbraak in 2020?

Schetters: „Het mes en het pistool hadden niet binnen mogen komen. De portiers die toen dienst hadden gingen daar gebukt onder.

We hebben sindsdien ons controlebeleid aangescherpt. Nu moet iedereen, ook personeel, pieploos naar binnen. Dus je mag niet met metalen voorwerpen de kliniek in, enkele uitzonderingen daargelaten. Ook privételefoons mogen in beginsel niet naar binnen. Vroeger deden we steekproeven, nu is de controle 100 procent.”

Adank, die na de uitbraak in 2020 in dienst kwam en tot taak had het striktere veiligheidsbeleid vorm te geven: „Van belang is forensische scherpte, zoals wij dat noemen. We hebben de afgelopen jaren veel nieuw personeel in dienst genomen. Het is zaak ook hen te doordringen van het belang van signaleren van verdachte en onveilige situaties.”

Schetters: „Na de uitbraak bestond de begrijpelijke neiging om steeds repressiever op te treden in de kliniek. Maar je kunt ook schijnveiligheid creëren. Als je patiënten steeds meer beperkingen oplegt, wordt het er niet veiliger en gezelliger op.”

Adank: „We zouden na die uitbraak in 2020 de zaak hebben kunnen dichtgooien. Zo van: minder verlof, geen tv en geen PlayStation op de kamer. Maar dat deden we bewust allemaal niet.”

Schetters: „Je kunt op papier veel veiligheidsprotocollen invoeren, maar het gevaar bestaat dat al die regels sterven in schoonheid. Verstandiger is om een beperkt aantal echt nuttige veiligheidsmaatregelen af te spreken.”

Telefoon

Opschudding binnen De Kijvelanden ontstond eveneens in 2023. Toen bleek dat een therapeute een telefoon had binnengesmokkeld voor een tbs-patiënt. De twee stuurden elkaar duizenden romantische en seksueel getinte berichten. De rechter veroordeelde de vrouw dit jaar tot een werkstraf van 240 uur en een voorwaardelijke celstraf van één jaar voor het binnensmokkelen van de telefoon.

U werd als het ware van binnenuit aangevallen, hoe hebt u dat ervaren?

Schetters: „Je wilt blind kunnen varen op je personeel. Als blijkt dat dat toch niet kan, voel je je bedrogen. Meer dan eens gaan personeelsleden en patiënten intensief met elkaar om. Dan kunnen gevoelens voor elkaar ontstaan. Maar een relatie tussen een behandelaar en patiënt kan absoluut niet. Je wordt dan chantabel. Dus moet een personeelslid op tijd gevoelens voor een patiënt binnen een team bespreekbaar maken. Zodat je kunt voorkomen dat grenzen worden overschreden.”

Kunnen tbs-patiënten hun behandelaren op het verkeerde been zetten?

Adank: „Ze kunnen sociaal wenselijk gedrag vertonen. Daarom moeten therapeuten en behandelaren als het ware 24 uur per dag oren en ogen openhouden. Om zo de tbs-patiënt echt te doorgronden. Over het algemeen weten wij heel goed hoe een patiënt er werkelijk aan toe is.”

Schetters: „Een woord dat je in dit verband vaak hoort is: schijnaanpassing. Maar ik vind dat helemaal niet zo’n vies woord. Sommige mensen hebben altijd losse handjes gehad. Ik vind het winst dat ze zich in de kliniek aangepast gedragen en afzien van agressie. Dat gedrag hebben ze misschien niet innerlijk doorleefd, maar bij sommigen is schijnaanpassing het hoogst haalbare. Nogal wat patiënten hebben hun hele leven behandeling of begeleiding nodig.”

„Ik wil benadrukken dat het tbs-systeem ons veel goeds brengt; ik zie ernstig zieke mensen opknappen” - Joep Adank, directeur bedrijfsvoering

In de media wordt tbs vaak in verband gebracht met schokkende incidenten. Denk aan een tbs-patiënt die tijdens verlof een misdrijf pleegt. Stoort die berichtgeving u?

Adank: „Ik begrijp dat mechanisme, maar het stelt me ook teleur. Jaarlijks vinden er in de tbs-sector zo’n 88.000 verloven in allerlei soorten en maten plaats. In 0,02 procent van die zaken gaat er iets mis. Daar valt dan ook een zaak onder waarbij een patiënt zich na verlof te laat weer meldt voor terugkomst. Ik wil benadrukken dat het tbs-systeem ons veel goeds brengt. Ik zie ernstig zieke mensen opknappen; de maatschappij wordt daar veiliger van.”

Schetters: „Niet voor niets hebben sommige gevangenissen in België ons model overgenomen. Voorheen zaten psychisch zieke misdadigers bij onze zuiderburen min of meer weg te kwijnen. Het zijn vaak ogenschijnlijk kleine dingen die mijn baan mooi maken. Ik kan genieten als een tbs-patiënt erin slaagt om voor 150 mensen een kerstdiner te regelen of staat te glunderen als hij zijn schoonmakersdiploma in ontvangst neemt.”