Wanneer het geluid van de verwoestende explosie binnenkomt bij de Oekraïense Igor Lapko (59) –die 5 kilometer verderop aan de thee zit op zijn balkon– schieten zijn gedachten al snel naar microchips en printplaatjes.

Later zal hij horen dat er een Russische raket is ingeslagen in het nabijgelegen Oost-Oekraïense dorpje Oboechivka. Dat er zeven huizen zijn verwoest. Dat er die najaarsdag in 2023 een jonge moeder is omgekomen. Dat haar dochtertje toevallig niet thuis was, en dus nog leeft.

Maar net na het horen van de dreun vraagt Lapko, een ingenieur met decennia aan ervaring in de chipindustrie, zich onwillekeurig af wat voor soort halfgeleiders en andere elektronica er in de kop van de raket zaten. De elektronica die het projectiel misschien wel honderden kilometers door het luchtruim heeft gedirigeerd. Naar dit dorp in de buurt van zijn huis in de regio Dnipropetrovsk.

Lees ook

Hulpverleenster Marjanne raakt haar kantoor kwijt tijdens Russisch bombardement

Als de Russische oorlogsindustrie ergens een tekort aan heeft, is het aan microchips. Geen wonder dat president Vladimir Poetin al jaren probeert de eigen productie aan te jagen. Uit onderzoek van Trouw blijkt dat Russische bedrijven voor die productie beschikken over oude machines van ASML uit Veldhoven.

En dat zij, via tussenhandelaren in China, nog altijd aan talloze reserveonderdelen kunnen komen om die machines draaiende te houden. Zo kan Rusland zelf een deel van de chips blijven produceren voor tanks, raketten en drones die het elke dag inzet tegen Oekraïense soldaten en burgers.

Zelf stuurt ASML allang geen reserveonderdelen meer naar Rusland, en in een reactie zegt het bedrijf zich aan de sancties te houden. Hoe komt die apparatuur daar dan wel?

Ontmantelde raketten

Veruit de meeste nieuwsberichten over gevonden elektronica in Russische wapens gingen de afgelopen jaren over westerse chips, die Rusland ondanks sancties weet binnen te smokkelen. Dat zijn meestal hoogwaardige, geavanceerde halfgeleiders van bedrijven als Intel of Texas Instruments.

Maar Lapko maakt zich daarnaast óók zorgen om wat Rusland zelf allemaal kan produceren. „Ik geloof dat ze over steeds meer kennis en productiefaciliteiten beschikken”, zegt hij.

Via Telegram en sociale media krijgt hij regelmatig foto’s doorgestuurd van ontmantelde raketten en andere wapens die Russen hebben afgeschoten. Om zo met andere experts of hobbyisten te bespreken wat voor elektronica daar in zit.

Tot een jaar geleden zaten daar regelmatig oude en hergebruikte chips in. Lapko laat een foto zien van een Russische Iskanderraket, het type dat vorig jaar oktober neersloeg toen hij aan de thee zat op zijn balkon. Het controlesysteem uit de Iskanderraket op de foto bestaat uit hergebruikte en gedateerde Sovjetchips. „Ik weet hoe slecht de kwaliteit daarvan is: ik moest er vroeger zelf mee werken.”

Een teken dat Rusland tot voor kort echt alles bij elkaar moest schrapen om genoeg chips te vinden voor drones en raketten die het de grens over vuurt. Vorig jaar zei een lid van het Amerikaanse kabinet dat Rusland wasmachines en vaatwassers uit elkaar haalt om chips te oogsten, al is niet duidelijk hoe vaak dit gebeurt.

Inmiddels ziet Lapko op foto’s minder geknutsel. En bijvoorbeeld méér nieuw geproduceerde chips van Angstrem, een van de weinige chipfabrikanten die Rusland heeft. „Ik denk dat er geen enkel nieuw raketsysteem wordt gemaakt waar géén Angstremchips in zitten.”

Auto

Een dochterbedrijf van Angstrem beschikte tot voor kort over een zogeheten ASML PAS 5500-machine. Dat blijkt uit de aanbestedingsdocumenten van een Russische overheidssite. Inmiddels zijn zowel het dochterbedrijf als de ASML-machine in handen van de staat, blijkt uit andere documenten op diezelfde site.

Wat kan een chipfabrikant als Angstrem met zo’n PAS 5500? De meest geavanceerde chips, bijvoorbeeld voor de nieuwste iPhone, komen er niet uit. Dat hoeft ook niet. Voor simpele toepassingen zijn chips uit deze machines prima bruikbaar, zegt Amerikaans universitair docent Chris Miller, auteur van de bestseller ”Chip War: The Fight for the World’s Most Critical Technology”. „In het leger gebruiken ze eenvoudige chips. Eigenlijk is dat zo met alle apparaten.”

Neem een nieuwe auto. Daar zitten duizenden chips in, waarvan misschien een paar echt van de allernieuwste technologie zijn. „Hetzelfde geldt voor tanks, vliegtuigen, drones en raketten.” Volgens Miller is de Russische chipindustrie prima in staat het soort eenvoudige chips te maken die onderzoekers terugvinden op het slagveld in Oekraïne.

Wie goed kijkt, kan daar een voorbeeld van zien in een filmpje dat begin dit jaar op internet verscheen. De Franse blogger MSylvian59 haalt op  YouTube  graag apparaten uit elkaar om de elektronica te bespreken, en heeft in deze aflevering een controlepaneel uit een Russische raket voor zich.

Even daarvoor had de groene printplaat in een honderden kilo’s wegend projectiel vol clustermunitie gezeten, weggeschoten uit een Russische Tornado-S-installatie. Terwijl MSylvian59 met zwaar Frans accent vertelt wat voor chips hij tegenkomt, beweegt zijn duim over kleine hamer-en-sikkeltjes, niet groter dan de rand van zijn nagel: het logo van Angstrem.

De chips zijn goudkleurig en zien er nieuw uit. Zouden ze met de ASML-machine zijn geprint? Niet te bewijzen, maar best mogelijk.

Verboden

Welke andere Russische fabrikanten over ASML-machines beschikken is ook niet duidelijk. ASML gaat niet in op vragen daarover. Vóór de sancties was het voor Russische bedrijven niet verboden om zo’n machine aan te schaffen.

Vraag is eerder hoe zij hun ASML-apparatuur zo lang draaiend weten te houden. Zonder nieuwe reserveonderdelen kan een machine na een jaar al stuk gaan, zeggen experts. Waarom staat de machine van een bedrijf als Angstrem dan niet bij het grofvuil?

Daar zal een aantal kleine Russische importeurs een rol in spelen. Uit douanegegevens die Trouw heeft ingezien blijkt dat zij, sinds het begin van de oorlog, nog minstens 170 keer reserveonderdelen voor ASML-machines het in land kregen. Dat duurde zeker tot in december 2023. Sommige onderdelen zijn geschikt voor verschillende soorten ASML PAS 5500-machines, staat in de productomschrijving, andere voor nieuwere ASML Twinscan 1250D-machines.

Het gaat om tussenhandelaren die de markt afspeuren naar bruikbare onderdelen, zoals zeer specialistische ASML-apparatuur. Zij verkopen de geïmporteerde goederen weer door aan fabrikanten in Rusland. Sommige handelaren, zoals AK Mikrotekh en Ostec-EC, staan op westerse sanctielijsten omdat zij belangrijk zijn gebleken voor de wapen- en chipindustrie.

Andere importeurs uit de douanegegevens die Trouw inzag, staan nog niet op sanctielijsten. Dat geldt voor Krafftek uit Sint-Petersburg en voor VLK-Logistika uit Moskou.

Volgens de eigen site leverde Krafftek in het verleden aan de Angstremdochter met de ASML-machine. Maar ook aan gasbedrijf Gazprom Neft en aan een van Ruslands belangrijkste ontwerpers van oorlogsschepen.

Adres

Hoe kleine importeurs aan de ASML-onderdelen komen? Krafftekdirecteur Andrei Vasiliev reageerde niet op een interviewverzoek, evenmin als verschillende andere Russische importeurs die Trouw__aanschreef.

Op douaneformulieren staat wel dat de apparatuur voornamelijk bij Chinese handelaren vandaan komt. Maar deze leveranciers zijn niet veel transparanter. Er is nagenoeg niets over hen te vinden. Ze hebben geen site, meestal zelfs geen vindbaar adres.

Het lijkt of ze, in elk geval online, bijna niet bestaan. Ook enkele exporteurs staan inmiddels op sanctielijsten, zoals Shenzhen CS IM Exports en Smart Kit Technology. Weer andere, zoals ene Shanghai Litho-Tec, nog niet.

Die laatste exporteur heeft wel een adres achtergelaten op het douaneformulier. Maar als Trouw een bericht stuurt naar het bedrijf, stuurt ene Mr. He terug dat hij nog nooit van Shanghai Litho-Tec heeft gehoord.

„Er is hier iets heel, heel raars aan de hand” - Ivan Cvetic, directeur van MCI Trading

Kwaad

Het zijn overigens niet alleen Chinese partijen die ASML-onderdelen leveren. In de douanegegevens duikt ook een Servische handelaar op, MCI Trading. Ook die exporteur is inmiddels op de Amerikaanse sanctielijst gezet: het zou hightech-elektronica hebben verscheept naar de gesanctioneerde Russische importeur AK Mikrotekh.

Maar directeur Ivan Cvetic is zich van geen enkel kwaad bewust, zegt hij in een schriftelijke reactie. De Serviër stelt nooit zaken te hebben gedaan met AK Mikrotekh, en dus niet te snappen dat hij op een sanctielijst is geplaatst. Ook zou hij nooit ASML-apparatuur hebben verscheept, stelt hij.

Cvetic bevestigt dat uit de douanegegevens iets anders blijkt. Maar misschien hebben onbekende partijen zich voorgedaan als zijn bedrijf, oppert hij. Om zo stiekem iets in zijn naam te verschepen? „Er is hier iets heel, heel raars aan de hand”, concludeert hij uiteindelijk. Zowel Cvetic als zijn advocaat gingen niet in op een verzoek om documenten te overhandigen die zijn verhaal kunnen onderbouwen, zoals correspondentie met de Amerikaanse overheid over zijn vermeende onschuld.

„Het gaat in China allemaal via-via” - Anonieme ex-medewerker van een Russisch importbedrijf

Via-via

Uitzonderingen daargelaten zijn het vooral Chinese handelaren die ASML-apparatuur verkopen aan Rusland. Die zijn zo geheimzinnig dat ze zelfs voor Russische inkopers moeilijk te vinden zijn, vertelt een ex-medewerker van zo’n Russisch importbedrijf. Namens dit bedrijf bestelde hij tot kort geleden eigenhandig ASML-apparatuur uit China. Uit veiligheidsoverwegingen wil hij anoniem blijven, zijn naam is bekend bij de hoofdredactie van Trouw.

Om het feit dat Trouw de Chinese firma’s amper kan terugvinden op internet moet hij lachen. „Het gaat in China allemaal via-via. Je vraagt eerst aan je contacten of iemand je aan bepaalde spullen kan helpen. Die kent weer iemand anders die dat misschien kan, en die verwijst je weer door naar een derde. Zo moet je soms wel door tien lagen van mensen heen.”

Uiteindelijk heeft zijn voormalige werkgever speciaal hiervoor een Chinees sprekende onderhandelaar ingehuurd, bekend met de gebruiken en tradities in het land.

China

Olena Bilousova is als hoofdonderzoeker binnen de sanctieafdeling van de Kyiv School of Economics geïnteresseerd in de rol die China speelt in het opbouwen van een Russische chipindustrie. Dat Chinese partijen Rusland helpen aan ASML-onderdelen noemt ze „heel zorgelijk”. Zelfs als het om relatief oude apparatuur gaat.

China en Rusland trekken steeds meer naar elkaar toe. Een paar weken geleden sprak de Chinese premier Li Qiang zich in Moskou uit voor meer intensieve samenwerking, waarbij ook Poetin positief was over de onderlinge handelsbetrekkingen. China onderschrijft de westerse sancties tegen Rusland niet, en lijkt daar nog niet van mening over te veranderen.

Rest de vraag hoe de voornamelijk Chinese leveranciers zélf aan de ASML-apparatuur komen. Van ASML komen die niet. Het bedrijf uit Veldhoven levert alleen reserveonderdelen aan bedrijven die over een hele machine beschikken, en daar ook een licentie voor hebben. ASML heeft aan geen van de handelaren geleverd die Trouw tegenkwam in de douanegegevens, stelt de woordvoerder.

Opkopen

Wel willen bedrijven oude ASML-machine soms na jaren gebruik weer verkopen. Meestal koopt ASML de machine zelf terug, bijvoorbeeld omdat het onderdelen nog kan gebruiken. Maar er zijn ook handelaren actief op deze tweedehandsmarkt, zegt de ASML-woordvoerder. Zij kopen zo’n machine om onderdelen eruit te slopen en door te verkopen.

Wat ook voorkomt, zegt de ex-medewerker van het Russische importbedrijf, is dat Chinese bedrijven met een ASML-machine expres te veel reserveonderdelen bestellen uit Veldhoven. Puur met het idee die door te verkopen aan handelaren. ASML gaat niet expliciet in op de vraag of daar ook signalen van zijn.

Algemeen zegt een woordvoerder dat ASML bestellingen van reserveonderdelen zorgvuldig aanpakt. „We bespreken bestellingen met klanten en vragen hen te laten zien of bestellingen van reserveonderdelen adequaat zijn. We stellen vragen over de bestellingen, hun omvang en andere relevante details indien nodig.”

„Hun raketten worden voor mijn gevoel preciezer. Slecht nieuws voor ons” - Igor Lapko, inwoner uit de Oekraïense regio Dnipropetrovsk

Slecht nieuws

Hoe dan ook vindt de Amerikaanse expert Chris Miller dat er scherper toezicht moet komen op de tweedehandsmarkt, zeker nu blijkt hoezeer de Russische chipindustrie afhankelijk is van reserveonderdelen uit het buitenland. „Dat betekent nog meer sancties tegen Chinese handelaren die tweedehandsonderdelen verkopen aan Rusland, maar ook tegen Chinese banken die de handel financieren.”

Vorig weekend zetten de Verenigde Staten nieuwe partijen uit China op hun sanctielijst. Volgens Miller is de Europese Unie minder actief.

Ondertussen hebben de Russen hun aanvallen op Oekraïense burgers opgevoerd, met vorig weekend een piek van honderd raketten en honderd drones in één dag. Die explodeerden onder meer in de regio Dnipropetrovsk van Igor Lapko. Nog altijd krijgt hij foto’s doorgestuurd van elektronica die de Russen daarbij gebruiken. „Hun raketten worden voor mijn gevoel preciezer. Slecht nieuws voor ons.”