Wat drijft iemand om een bijna 2200 jaar oude analoge computer na te bouwen? En dan zo dat die precies zo werkt als toen? Modelbouwer Wim Horseling (69) uit Putten vertelt er met verve over. „Ongelooflijk dat ze dit toen al konden bouwen.”
Afgelopen zomer bezocht Horseling met zijn vrouw Angelie het Archeologisch Museum in Athene. „Daar hebben we de 82 stukken brons gezien die in 1901 zijn opgedoken uit een Romeins schip dat was vergaan bij het Griekse eiland Antikythera. Met die stukken hebben wetenschappers het tandwielmechanisme van de analoge computer kunnen reconstrueren, die naar verluidt door de Griekse uitvinder Archimedes is gemaakt.” Van hun werk heeft Horseling dankbaar gebruikgemaakt. Maar daaraan ging een hele geschiedenis vooraf.
Terwijl zijn vrouw Angelie koffie en zelfgebakken koek serveert, doet Horseling zijn verhaal. „Ik zat in de metaalindustrie en kwam geregeld op scheepswerven waar enorme draai- en freesbanken stonden. Ik vond dat prachtig en ik dacht: als ik wat ouder ben, schaf ik ook zulke machines aan. Maar je weet hoe het gaat. Ik kon wel wachten tot ik met pensioen zou gaan, maar dat heb ik dus niet gedaan.”
„In Athene hebben we de 82 stukken brons gezien die in 1901 zijn opgedoken bij het eiland Antikythera” - Wim Horseling, bouwer van replica Antikythera
Hij bouwt inmiddels al jaren stoommachientjes. „Ik kwam op beurzen waar mensen die apparaten uitstalden. Op zo’n tentoonstelling stond een mooi stoomlocomotiefje. Ik vroeg aan de eigenaar: Hebt u alles zelf gemaakt? Ja, zei hij, behalve de tandwieltjes; die bleken afkomstig van afgedankte modellen.”
Tandwieltjes hebben voor modelbouwers iets magisch, merkt Horseling. „Die maakt niet iedereen. Het werd voor mij een uitdaging om me te gaan verdiepen in tandwieltjes.” Hij koopt een draai- en een freesbank.
Het eerste wat hij bouwt, is een planetair tandwielstelsel. Hij staat op. „Wacht, ik pak hem even, dan begrijp je beter wat ik bedoel.” Even later komt hij terug met een metalen constructie: drie tandwieltjes die draaien om een centraal tandwieltje in het midden, en het geheel draait binnen een groot inwendig tandwiel.
Kunstwerk
Contacten met kunstenaar Robbert van der Horst uit Ermelo leidden ertoe dat hij een opdracht krijgt van ziekenhuis St.-Jansdal in Harderwijk. „Ik moest een bol maken die het zonnestelsel voorstelt, met in het midden de zon als een soort roze voetbal. Daaromheen draaien twaalf kinderspeeltjes als planeten rond: een helikopter, een onderzeeër, een auto, noem maar op. Die speeltjes zijn afkomstig van een Argentijnse kunstenaar, de rest heb ik gemaakt.” Het kunstwerk The Orbit is een soort routeplanner om kinderen wegwijs te maken in het ziekenhuis.”
Maar dan betrekt zijn gezicht. „Sinds in 2020 corona uitbrak, staat het kunstwerk stil. En hij staat nog steeds stil. En wie je ook benadert, er gebeurt helemaal niks. Geen mens antwoordt mij. Het is werkelijk schandalig.”
Vliering
De Puttenaar is er de man niet naar om stil te zitten. Na The Orbit bouwt hij een eigen planetarium, een model van het zonnestelsel. „Ik wilde iets voor mezelf maken, met tandwielen. En het moest bewegen.” Uitnodigend: „Kom maar even mee.” Naar de vliering van zijn huis, waar het planetarium staat. Horseling zet een elektromotortje aan. Direct beginnen de planeten met verschillende snelheden om de zon te draaien, en de maan om de aarde.
„Zo’n zonnestelsel kun je nooit exact op schaal maken”, legt de modelbouwer uit. „Van een stukje brons van 43 millimeter doorsnee heb ik de zon gemaakt, schaal 1 op 32 miljard. Pluto zou op die schaal niet groter worden dan de dikte van een haar en zou op 300 meter afstand van mijn zon komen te staan. Dat past hier natuurlijk nooit. Maar de omlooptijden kloppen, hoor, al heb ik van de jaren minuten gemaakt. Grappig hè? Kijk, daar komt Venus weer aan.”
Chemokuur
In mei 2016 is het schrikken voor de modelbouwer. Hij blijkt darmkanker te hebben. Een traject van operaties en chemokuren volgt. „Iedere veertien dagen moest ik 50 uur lang een chemokuur ondergaan, een halfjaar lang. Ik was er eigenlijk niet ziek van.” Daarom neemt hij zijn laptop mee naar het ziekenhuis om aan zijn modelbouwprojecten te tekenen.
Sedationist Johan Boeijenga is hoogst verbaasd Horseling zo op bed aan te treffen. „Hij zei: Wim, wat doe je? Iedereen is ziek en jij bent aan het tekenen. Maar ik voelde me niet ziek en ik wilde mijn planetarium afmaken. Dat was toen voor 90 procent klaar. Boeijenga nam de tekening in zich op en zei: Het lijkt de Antikythera wel. Antikythera? Ik had er nog nooit van gehoord. Maar het bleek een bijzonder verhaal.”
Op het ziekenhuisbed volgt de Puttenaar lezingen van de Britse hoogleraar wiskunde Tony Freeth over het Antikythera-mechanisme, een Griekse analoge computer van 2200 jaar geleden (zie kader). „Ik wilde dat ding namaken.” Horseling begint simpel met vier tandwieltjes. „Na een poosje knutselen had ik een klein gedeelte dat kon draaien. Ik dacht: nou, dat gaat goed. Zo ben ik stapje voor stapje verdergegaan.”
Museum
Dan is het tijd dat Horseling zijn apparaat in volle glorie laat zien. Hij gaat voorop naar de kelder onder zijn garage. Op een tafel staat zijn reconstructie van het Antikythera-mechanisme. Er is nog weinig van te zien, alleen een zwarte bak. Terwijl Horseling de houten constructie eraf schroeft, worden de eerste glimmende tandwielen zichtbaar.
Wim Horseling legt uit hoe de spiralen van de kalender van Meton (boven) en de saroscyclus (onder) werken. beeld André Dorst
Wim Horseling drukt op de knop. beeld André Dorst
Wim Horseling kan uren naar zijn replica van het Antikythera-mechanisme kijken. beeld André Dorst
Wim Horseling vertelt graag over zijn nagebouwde Antikythera-mechanisme. beeld André Dorst
Wim Horseling tekende het hele Antikythera-mechanisme uit op zijn laptop. beeld André Dorst
Het Antikythera-mechanisme simuleert ook de loop van de planeten volgens het geocentrisch wereldbeeld van Ptolemeüs. beeld André Dorst
Wim Horseling legt uit hoe de spiralen van de kalender van Meton (boven) en de saroscyclus (onder) werken. beeld André Dorst
Deel van de kalender van Meton van Athene. beeld André Dorst
De replica van het Antikythera-mechanisme is gemaakt van brons, net als het origineel. beeld André Dorst
Wim Horseling maakte alle tandwielen van zijn replica van het Antikythera-mechanisme van brons. beeld André Dorst
De replica van het Antikythera-mechanisme is gemaakt van brons, net als het origineel. beeld André Dorst„Als ik een exacte reconstructie had gemaakt, had je alleen wijzers en een draaiwieltje op een grote schoenendoos gezien. Maar dat wil ik niet. Iedereen moet uit alle hoeken alle tandwielen kunnen zien bewegen. Niet door aan een wieltje te draaien; dat gaat veel te langzaam. Daarom heb ik er een motortje op gemaakt.” Hij steekt een stekker in het stopcontact. „Zie je, alles beweegt.”
„Als ik een exacte reconstructie van het Antikythera-mechanisme had gemaakt, had je alleen wat wijzers en een draaiwieltje op een grote schoenendoos gezien” - Wim Horseling, bouwer replica Antikythera
Spiralen
Horseling wijst op de twee ronde wijzerplaten. Die zijn van de zogeheten kalender van Meton en de saroscyclus (zie kader). „Dit zijn geen cirkels, maar opgerolde spiralen. De wijzers horen eigenlijk met een pennetje over beide spiralen lopen, net als bij een grammofoonplaat. Dat had ik ook zo kunnen maken, maar dan waren de wijzerplaten van brons geweest, en daar kun je niet doorheen kijken.”
Aan de andere kant van het mechanisme bevindt zich een Egyptische kalender, een klein planetarium met de maanfasen, de twaalf sterrenbeelden en de bijbehorende Griekse teksten. „De Grieken bekeken de planeten vanaf de aarde. En dan lijkt het alsof de planeten soms een stukje achteruit gaan en daarna hun loop vooruit weer vervolgen. Dat zit er ook allemaal in.” Wijzend met het stokje van een penseel op een klein bolletje dat om de aarde draait: „Hier, Mercurius, die stopt zo meteen. Zie je? Hij stopt. En nu gaat-ie terug. En dan loopt hij weer verder. Dat is toch bijzonder, hè?”
Rien van de Weijgaert, hoogleraar astronomie aan de Rijksuniversiteit Groningen, legt desgevraagd uit dat niet alles met 100 procent zekerheid bekend is over de tandwielen in het Antikythera-mechanisme. „Er zijn in 1901 in totaal 32 bronzen tandwielen in de opgedoken fragmenten geïdentificeerd. Waar de ontbrekende tandwielen zijn, weten we niet. We vermoeden ook dat het planetendeel bij de ondergang van het Romeinse schip is afgebroken en op grotere diepte ligt.”
De reconstructie van Horseling voldoet volgens de hoogleraar „volledig aan alle inzichten van hoe het mechanisme heeft gewerkt; inclusief de gedeelten die we hebben moeten reconstrueren. Dit benadert heel dicht hoe het mechanisme eruit heeft gezien. En het werkt verrassend soepel. Dat getuigt van de uitzonderlijke mechanische kennis en kunde van Horseling.”
Verbluffend
Van de Weijgaert hoopt dat het Antikythera-mechanisme van de Puttenaar ooit een plek zal krijgen in een museum. „Dan kunnen experts er kennis van nemen. De reconstructie geeft blijk van de grote mechanische kennis van de oude Grieken. Wij dachten dat de oude Grieken slimme filosofen waren, maar met de Antikythera hebben ze een verbluffend geavanceerd model opgesteld van de werking van het universum. Ze wisten dit te vertalen naar een mechanisme waarmee ze de werking konden nabootsen. Dit is wetenschap zoals we die in de 21e eeuw kennen. Mijn collega Mike Edmunds, president van de Royal Astronomical Society, noemde het apparaat ooit het equivalent van de Mona Lisa”, een schilderij van de Italiaanse uitvinder Leonardo da Vinci. Hij noemt het opmerkelijk dat er een gat van 1400 jaar gaapt tussen het Antikythera-mechanisme en de eerste Europese klokken van de 14e eeuw.
Voorlopig staat de replica gewoon in Putten. Horseling verbaast zich steeds weer over de werking ervan. „Je kunt er uren naar kijken. Toen Christus geboren werd, bestond het originele apparaat al 178 jaar.” Wijzend op de constructie: „Hier lopen acht buizen met verschillende snelheden in elkaar rond. Hoe hebben ze dat 2200 jaar geleden voor elkaar gekregen zonder de draaibanken die wij nu hebben?”
