Tijdens zijn leven was Jevgeni Prigozjin (1961-2023) uit op rijkdom en macht, maar zijn dood bracht het morele bankroet van het Kremlin aan het licht. „Het enige waar Poetin in gelooft is Poetin. Een kleine crisis kan genoeg zijn om het regime als een kaartenhuis in elkaar te laten storten.”
Prof. dr. Mark Galeotti (58) is directeur van adviesbureau Mayak Intelligence en verbonden aan University College London. Dit jaar schreef hij samen met de Russisch-Amerikaanse analist en auteur Anna Arutunyan het boek ”Downfall”, ”Ondergang”. Het boek heeft als ondertitel ”Prigozjin, Poetin en de nieuwe strijd om de toekomst van Rusland”.
U schrijft dat Prigozjin geen slechter leven had dan de gemiddelde Rus. Toch koos hij voor het criminele pad. Waarom?
„Prigozjin was slim genoeg om te kunnen dromen over een specialistische carrière, maar niet slim genoeg om door een topuniversiteit verwelkomd te worden. Hij was atletisch genoeg om te kunnen dromen over de roem van een leven als topsporter, maar niet atletisch genoeg om dit te bereiken. Hij was ambitieus, maar het systeem leek hem onvoldoende kansen te bieden. Waarom hij zich op de misdaad richtte is onduidelijk. Mogelijk was het door woede, desillusie of simpele hebzucht.”
Aan het eind van de jaren 80 vonden onder Michail Gorbatsjov hervormingen plaats. Op dat moment zat Prigozjin wegens verschillende misdaden in een zwaarbeveiligd strafwerkkamp, terwijl Poetin als KGB-agent in Dresden werkte. Wat hadden ze gemeen?
„Prigozjin en Poetin, die opgroeide in een arme arbeiderswijk in Leningrad, moesten beiden als buitenstaander vechten voor wat ze wilden. Ze maakten de hervormingen niet mee en keerden terug in een tijd dat het Sovjetsysteem ineenstortte. Om in deze nieuwe wereld te kunnen gedijen, waren ambitie, ondernemingszin en sluwheid essentieel. Zowel Prigozjin als Poetin beschikte over die eigenschappen.”
Wanneer ontmoetten ze elkaar voor het eerst?
„Prigozjin beweerde zelf dat hij Poetin voor het eerst ontmoet heeft toen de president in 2000 samen met de Japanse premier Yoshiro Mori in zijn restaurant kwam eten. Maar er zijn aanwijzingen dat ze elkaar bijna tien jaar eerder al ontmoetten. Rond die tijd raakte Prigozjin, die toen zwom in cash die hij graag wilde investeren, via invloedrijke connecties betrokken bij de gokindustrie. Poetin was voorzitter van de Raad van Toezicht voor Casino’s en Gokbedrijven in Sint-Petersburg. Prigozjin had de Russische president nodig voor zijn handtekening.”
U schrijft dat Prigozjin een minigarch was. Wat betekent dat?
„Prigozjin was rijk en had goede connecties. Maar hij had niet de macht die oligarchen hebben. Poetin heeft hem ook nooit als zijn vriend beschouwd. Je kunt het vergelijken met de middeleeuwse lijfeigenschap. Prigozjin leefde in de kringen van de rijken en bevoorrechten, maar zou nooit het gevoel hebben dat hij iemands gelijke was. Hij kon zijn Kremlinconnecties bijvoorbeeld benutten om restaurants om te vormen tot het enorme cateringbedrijf Concord, maar besefte dat Poetin dat altijd kon afpakken.”
In 2013 verscheen Prigozjins Wagnergroep op het toneel. Hoe kon hij die oprichten, terwijl particuliere militaire bedrijven in Rusland verboden zijn?
„Omdat het Kremlin daar zelf toe besloten heeft. Illegaal of niet, als de regering iets nodig heeft, is ze bereid het niet zo nauw te nemen met haar eigen regels. Poetin zag in Prigozjin de aangewezen persoon om in 2013 de Russische belangen in Afrika en het Midden-Oosten te verdedigen. Hoewel Prigozjin daar toen misschien niet bepaald blij mee was, wist hij dat hij het Kremlin niet kon weigeren.”
„Prigozjin leefde in de kringen van de rijken en bevoorrechten, maar zou nooit het gevoel hebben dat hij iemands gelijke was” - Mark Galeotti, hoogleraar internationale politiek
Op 24 februari 2022 begon Poetin zijn ‘speciale militaire operatie’. Wanneer besloot hij daartoe?
„Hij speelde al met het idee in 2021. Tegen de zomer van dat jaar was het Kremlin gefrustreerd geraakt over de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. Poetin was ervan overtuigd geraakt dat Kyiv, geregisseerd vanuit Washington, vastbesloten was het Krimschiereiland met geweld te heroveren. Bovendien had hij zichzelf wijsgemaakt dat de Oekraïners zich niet konden of wilden verzetten.
Het besluit om daadwerkelijk binnen te vallen heeft hij waarschijnlijk lastminute genomen. Poetin is iemand die niet snel of gemakkelijk lastige beslissingen neemt. Een week voor de start van het offensief wist zijn eigen veiligheidsteam er nog niets van.”
Waarom viel hij Oekraïne aan?
„Het Kremlin beweerde de Russischsprekende Oekraïners te verdedigen. Dat is natuurlijk totaal niet waar het Poetin om gaat. Een serieuze aanval op zijn positie ligt evenmin voor de hand. Ik denk dat bij Poetin de gedachte meespeelt hoe hij na zijn presidentschap herinnerd wordt. Een snelle overwinning in Oekraïne –waar hij oprecht in geloofde– zou voor hem een triomf zijn.”
Al vrij snel raakte Prigozjin bij de oorlog betrokken. Hoe kwam het zover?
„De Russen hadden volop tanks en artillerie, maar een gebrek aan infanterie. Daarnaast waren de verliezen onder de Russische manschappen enorm hoog. Het simpele antwoord is daarom dat Poetin soldaten nodig had. En die had Prigozjin. Daarom kreeg de Wagnerbaas op 19 maart 2022 een telefoontje van Vladimir Aleksejev, het plaatsvervangende hoofd van de militaire inlichtingendienst om hem om een gunst te vragen.”
Wat betekende dat voor de positie van Prigozjin?
„In Rusland gaat het om de gunst van het Kremlin. Als zij zeggen: we hebben je nodig, dan kun je niet weigeren. Dat wilde Prigozjin ook niet. Hij was altijd op zoek om dichter bij Poetin komen. Dit bood hem daar de gelegenheid voor. Hij kon nu zeggen dat hij onmisbaar was. Dat bracht hem in ieder geval voor een moment hoger op de ladder.”
Voor een moment?
„Ja. Dat heeft te maken met de vete tussen Prigozjin en de voormalige Russische minister van Defensie Sergej Sjojgoe. Het voornaamste bezwaar van Sjojgoe was dat het Wagnergeld niet via het ministerie van Defensie liep, maar via een reeks dekmantelbedrijven van het Kremlin afkomstig was. Daardoor kon Sjojgoe er niets van binnenhalen.
„Prigozjin heeft met zijn muiterij de holheid blootgelegd van een regime dat nergens in gelooft” - Mark Galeotti, hoogleraar internationale politiek
Eind 2022 kreeg Sjojgoe Poetin zover dat Wagner vanaf februari 2023 niet meer mocht rekruteren in de gevangenkampen. Ondertussen begonnen ook andere huurlingeneenheden op het slagveld te verschijnen.
Het hoogtepunt van het conflict vond plaats op 10 juni 2023, toen Sjojgoe met het bevel kwam dat alle vrijwilligersgroepen officiële contracten met het ministerie van Defensie moesten ondertekenen. Prigozjin was niet alleen niet meer zo onmisbaar, maar zou ook nog eens ondergeschikt worden aan zijn rivaal. Dat leidde ertoe dat de huurlingenbaas het, om het in zijn eigen taal te zeggen, zat was om de smeerlap van Poetin te zijn.”
Wat bracht Prigozjin zover om tot muiterij over te gaan?
„Het was niet zijn doel om het regime omver te werpen, maar eerder om Poetin te dwingen voor hem te kiezen. Dit was zijn laatste kans. Daarnaast was hij de wrede cultuur van het gevangenisleven nooit ontgroeid. Daarin was het beter een pak slaag te incasseren als je voor jezelf opkwam, dan je gedwee te onderwerpen. Het was Prigozjins eer te na op te geven.”
Hoe kon het zover komen?
„De rebellie was een flop van Poetins kant. Centraal in het politieke systeem staat de constante concurrentie tussen rivaliserende instellingen en individuen. Door ze naar elkaar te laten bijten voor bezit, status en zijn gunst, lukt het Poetin de macht te behouden. Al maanden was het duidelijk dat Prigozjins vete met Sjojgoe een probleem aan het worden was. Toch kwam de president niet in actie. Misschien hoopte hij zijn vriend te beschermen en tegelijkertijd de diensten van Prigozjin te behouden. Misschien had hij simpelweg geen antwoord.”
Aanvankelijk leek het voor Prigozjin met een sisser af te lopen. Toch stortte twee maanden later zijn vliegtuig neer. Waarom?
„Het is goed mogelijk dat Poetin aanvankelijk gewoon niet wist wat hij moest doen. Op het hoogtepunt van de crisis wilde hij alleen dat de muiterij ophield.
Intussen begon Prigozjin, die naar Wit-Rusland werd verbannen, zijn zelfvertrouwen terug te krijgen. Hij reisde daardoor steeds vaker heen en weer tussen Wit-Rusland en Rusland en begon weer zijn afkeer uit te spreken over wat aan de frontlinie in Oekraïne gebeurde.
Prigozjins populistische stijl bezorgde Poetin hoofdbrekens. Daar komt bij dat het gevaar bestond dat hooggeplaatste figuren het als een zwakte van de president zouden zien dat Prigozjin ermee weg kwam. Poetin moest zijn beslissing daarom ongedaan maken.”
Wat heeft Prigozjin met zijn ”Mars voor gerechtigheid” bereikt?
„Met zijn dood heeft het Kremlin de directe dreiging van een serieus probleem geneutraliseerd. Toch zijn opstanden en revoluties onvoorspelbaar. De opkomst, rebellie en val van Prigozjin toonden voor iedereen een fundamentele zwakte van het Poetinregime aan. Het kenmerk van een goedgeorganiseerd autoritair regime is immers dat het insiders niet zo openlijk hoeft te vermoorden, omdat zij überhaupt te veel worden afgeschrikt om de regels van het systeem te overtreden. Poetins regime heeft op zijn zachtst gezegd gefaald.
Van Prigozjin kun je zeggen dat hij in ieder geval oprecht was. Hij gaf een stem aan een toenemend gevoel van onrechtvaardigheid. Hoewel Prigozjin dat wrede systeem in zijn eigen voordeel benutte, heeft hij met zijn muiterij wel de holheid blootgelegd van een regime dat nergens in gelooft.”
Kun je stellen dat het huidige Rusland op leeftijd is?
„Ja. Prigozjin vocht voor een visioen over Rusland waar Poetin te oud, te moe en te zwak voor is. Het enige waar Poetin in gelooft is Poetin. Hij heeft geen ideologie. Het gaat hem alleen om een goed leven en het in stand houden van zijn macht.”
En toch slaagt hij daar nog altijd in.
„Dat komt omdat er in Rusland nog geen alternatief is. Mensen zijn ontevreden, maar kunnen zich niet tegen hem keren. Zolang er geen nieuwe crisis komt, houdt hij het nog wel even vol. Maar een crisis komt vaak onverwacht. Poetin kan ziek worden, er kan een Oekraïense doorbraak komen en de economie kan instorten. De toekomst is onzeker. Toch is er maar iets kleins nodig om het Russische kaartenhuis in te doen storten.”
„Het kan nog jaren duren voor er in Rusland democratie komt, maar het gesprek is al begonnen” - Mark Galeotti, hoogleraar internationale politiek
Komt er op een dag democratie in Rusland?
„Het systeem zal pas veranderen als Poetin niet meer in het zadel zit. Er zijn genoeg Russen die zat zijn van het huidige regime. Al in de jaren 90 zagen we een poging om democratie op te bouwen. Die mislukte. Ik ben ervan overtuigd dat het op een dag wel lukt. Het kan nog jaren duren, maar het gesprek is al begonnen. Hoewel Prigozjin niet bepaald een geschikte vaandeldrager was voor hervormingen, hebben zijn ontwrichtende muiterij en kritiek zeker een rol gespeeld in dit proces.”
Mede n.a.v. Anna Arutunyan en Mark Galeotti: Ondergang; uitg. Prometheus; ISBN 9789044655483; 272 blz.; € 23,-
