De dood van Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin vormt een nieuw hoofdstuk in de verdwijning van prominente Russen die voor president Vladimir Poetin een bedreiging vormen. Hoelang pikken Russen het nog dat critici op miraculeuze wijze omkomen?
„Als ik Prigozjin was, zou ik mijn voorproever niet ontslaan”, waarschuwde CIA-directeur Bill Burns in juli op het Aspen Security Forum. „Volgens Poetin kan wraak het beste koud geserveerd worden. Hij is de apostel van de vergelding. Het verbaast mij als Prigozjin na zijn muiterij aan Poetins wraak ontkomt.”
De woorden lijken woensdag in vervulling te zijn gegaan. Het overlijden van de Russische Wagnerbaas, diens legerofficier Dmitry Utkin en andere Wagnerprominenten lag in de lijn der verwachting, blijkt uit reacties. „Toen Prigozjin 200 kilometer voor Moskou halt hield, tekende hij zijn eigen doodvonnis”, aldus de Oekraïense veiligheidsadviseur Michajlo Podoljak donderdag tegen het Duitse blad Bild. Ook de Amerikaanse president Joe Biden was niet verrast: „het verbaast mij niets… Er gebeurt niet veel in Rusland waar Poetin niet achter zit.”
Sinds de start van de oorlog in Oekraïne lieten tientallen prominente Russen het leven in verdachte omstandigheden. In februari 2022 overleed Gazprom-topman Alexander Tyulakov (61), zogenaamd nadat hij zelfmoord pleegde. Onderzoek wees echter uit dat zijn lichaam fiks was afgeranseld. Tyulakovs dood zou in scène zijn gezet, suggereerden media. In september vorig jaar stortte Ravil Maganov (67), topman van de Russische olieproducent Lukoil, te pletter tijdens een verblijf in een ziekenhuis in Moskou. Eerder liet hij zich kritisch uit over de oorlog.
Niet altijd resulteert kritiek op het regime in een miraculeuze dood. Topgeneraal Sergei Surovikin, die tijdens de Wagneropstand Prigozjin smeekte de mars naar Moskou te stoppen, kwam woensdag weg met een ontslag als hoofd van de lucht- en ruimtevaarttroepen van het land. In juli meldde een Russisch parlementslid nog dat hij rustte van zijn werk. Documenten die in juni met CNN werden gedeeld, suggereerden echter dat Surovikin geheim erelid van Wagner was. De New York Times meldde in juni dat de generaal mogelijk over geavanceerde kennis van de muiterij beschikte.
Kritiek op de inval in Oekraïne en Poetin zouden bij de dood van veel slachtoffers een rol spelen, zeggen analisten. Boze tongen beweren dat Poetin zelf achter de sterfgevallen zit. Wagnerbaas Prigozjin en de negen andere doden –waaronder drie piloten– uit het woensdag gecrashte vliegtuig lijken zijn nieuwste slachtoffers.
Het Russische defensieministerie was van plan om per 1 juli Wagner onder controle te nemen. Vervolgens lanceerde Prigozjin een gewapende muiterij. Wagnerhuurlingen namen de controle over van een militair hoofdkwartier in Rostov aan de Don en trokken op naar Moskou. Twee helikopters werden neergeschoten en 15 Russische militairen kwamen bij de opstand om. De muiterij eindigde toen Prigozjin er naar verluidt mee instemde om Oekraïne te verlaten en zijn huurlingen te verplaatsten.
Wagner
Hoe verder met Wagner nu de grootste baas niet meer in leven is? Zeker is dat de paramilitaire groep al niet meer is wat hij ooit was. In Rusland zelf staan de activiteiten al twee maanden in de pauzestand. Ook Wagners prominente rol in Oekraïne is na de muiterij afgelopen. Recente rapporten meldden dat honderden huurlingen, die na de opstand naar Wit-Rusland zijn overgeplaatst, dat land hebben verlaten. Ontevredenheid over de lagere lonen en verplaatsing naar West-Afrika, zouden de reden zijn.
Ook in Afrika is Wagners rol tanende. Deze week poste Prigozjin weliswaar op meerdere Telegramkanalen nog een video waarin hij beweerde in Afrika te zijn. Hij zei het continent te willen „bevrijden” en „Rusland groter te maken”. Maar in de afgelopen periode daalde de troepenmacht van ongeveer 5000 huurlingen in de regio met bijna een kwart.
Analisten verwachten wel dat Wagner zijn activiteiten –ook in Afrika– voortzet onder een nieuwe leider. Maar of de groep zonder Prigozjin levensvatbaar is? Een groot deel van Wagners imperium –dat desinformatiecampagnes, duistere commerciële belangen en huurlingenwerk combineert– hangt af van het netwerk dat Prigozjin heeft opgetuigd. Dat netwerk beheert de salarisadministratie, logistiek en inkoop van materieel en manschappen. Met Prigozjins dood zou ook dat netwerk uiteen kunnen vallen en wordt Wagner stuurloos, waarschuwen analisten. „Als Wagnerleider Prigozjin is, kan de groep moeilijk overleven”, aldus de Britse militair analist Sean Bell in juni op zender Sky News.
Feest
Het overlijden van Prigozjin kan ook gevolgen hebben voor de positie van Poetin; of hij de dood nu instrueerde of niet. Hoewel de Wagneropstand grotendeels werd veroordeeld door de Russische strijdkrachten, zou Prigozjin populair zijn onder militairen die sympathie hebben met zijn kritiek op het Russische militaire establishment en de haperende oorlog.
„Als hij echt dood is, pak ik mijn biezen”, schreef Egor Guzenko, een Russische soldaat die een blog op sociale media beheert onder de naam ”Thirteenth”, kort nadat het nieuws over de dood van Prigozjin naar buiten kwam. „We zouden onze vijanden moeten doden, niet eigen mannen”, aldus Sergei Markov, een populaire blogger en voormalig adviseur van het Kremlin. „Al onze vijanden vieren feest. De dood van Prigozjin is de grootste meevaller voor Oekraïne dit jaar.”
