„Pa, ik moet onverwachts een rekening betalen. Kunt u me helpen?” Een 77-jarige man uit Kampen, die anoniem wil blijven, werd vorig jaar slachtoffer van WhatsAppfraude. Hij kreeg een appje van zijn ‘zoon’, die in de problemen was gekomen en dringend 2500 euro nodig had. „Het leek zo echt”, zegt de man. „Maar ik ben erin gestuiterd.”

De zeventiger twijfelt geen moment aan de betrouwbaarheid van het bericht. Hij vermoedt dat de dader zijn zoon een tijdje gevolgd heeft, omdat die het bericht precies zo formuleert als zijn zoon zou doen. Dat het appje met een ander nummer is gestuurd, ziet de vader niet als verdacht, want de verzender noemt de naam van zijn zoon.

De man heeft het gevraagde bedrag niet op zijn rekening staan en het duurt vier uur voordat geld van zijn spaarrekening is bijgeschreven. Dat duurt de ‘zoon’ te lang. „Maak maar over wat u hebt”, schrijft hij. „Dan red ik me verder wel.” Daarop geeft de vader hem 1850 euro.

Storing

Een paar dagen later wil de zeventiger geld overmaken, maar dat lukt niet. „Tijdelijk buiten gebruik”, meldt de bank als hij wil inloggen. „Ik dacht: er is vast een storing op internet of bij de bank.” Maar na een paar dagen kan hij nog steeds niet bij zijn betaalgegevens. Hij belt de bank en wordt meteen doorverbonden met de fraudeafdeling. Pas dan gaat hem een lichtje op.

„Als ik geld nodig heb, pa, kom ik heus wel bij u langs”, zegt zijn zoon als hij over het gebeuren hoort. Samen met zijn vader doet hij aangifte bij de politie. Het geld krijgt de man niet terug. Dat de bank zijn rekening heeft geblokkeerd zonder dat hij er zelf van wist, begrijpt de man niet. Hij neemt het de bank dan ook kwalijk dat die hem daarover niet eerder heeft geïnformeerd.

Het vertrouwen van de Kampenaar heeft een forse deuk opgelopen. Telefoontjes van onbekende nummers drukt hij meestal weg, bang weer te worden beetgenomen. „Het zijn vuile praktijken. Je bent blij dat je zelf bewaard gebleven bent voor dit soort dingen, want we zijn allemaal van dezelfde lap gescheurd.”

Geldnood

Ouderen zijn gewilde slachtoffers van oplichting via WhatsApp. Om hen bewust te maken van de gevaren, vragen onder meer het ministerie van Justitie en Veiligheid, ouderenbonden en de politie aandacht voor het probleem tijdens de Senioren en Veiligheidsmaand, die dinsdag van start gaat.

Het is overigens een misverstand dat vooral ouderen in de val van cybercriminelen trappen. „Jongeren zijn het vaakst slachtoffer, omdat zij het meest impulsief zijn”, weet Marianne Junger, emeritus hoogleraar cybersecurity aan de Universiteit Twente. Zo komt aankoopfraude –je bestelt iets online, maar het komt nooit aan– het vaakst voor onder deze doelgroep. Naarmate de leeftijd stijgt, daalt het percentage slachtoffers, laat onderzoek zien. Maar bij WhatsAppfraude en spoofing ligt dat aantal juist weer hoger onder tachtigplussers.

Bij beide vormen van oplichting nemen internetcriminelen een andere identiteit aan. Bij spoofing doen ze zich voor als bijvoorbeeld een medewerker van de bank, verzekeringsmaatschappij of overheidsinstantie. Bij hulpvraagfraude, onder meer via WhatsApp, doet de dader zich voor als een bekende. Kern van het bericht is altijd dat zoon, kleindochter of vriend in geldnood zit en snel geld wil lenen. Tegenwoordig krijgen mensen zelfs telefoontjes met gekloonde stemmen, waardoor het lijkt alsof het slachtoffer zijn familielid echt aan de lijn heeft.

Dat juist ouderen zo gevoelig zijn voor deze tactiek komt omdat fraudeurs inspelen op angst en emotie, denkt Junger. „Ze zeggen bijvoorbeeld: Mevrouw, we zien dat uw geld wordt weggesluisd naar het buitenland. Als je dan met moeite 30.000 euro hebt gespaard, en de meneer aan telefoon belooft je te helpen, ga je daar al snel in mee.”

Anoniem

Kennis kan volgens Junger een hoop ellende voorkomen. „Als je weet hoe banken werken, weet je ook dat ze niet bellen met de boodschap dat het geld op je rekening niet veilig is.” Banken waarschuwen op hun websites ook welke phishingmails er rondgaan in hun naam. „Houd dat soort informatie dus bij.”

„Denk even na, reageer niet meteen”, bindt Junger mensen op het hart. „Bespreek bij twijfel een bericht met een bekende of leg het voor aan de fraudehelpdesk of de politie. En als een bekende appt of belt met een ander nummer, geloof dan niet gelijk dat de oude telefoon in het water gevallen is. Zorg ervoor dat je dan op een andere manier contact krijgt. Vraag bijvoorbeeld om met de camera aan te bellen of bel zelf het oude nummer.”

Als een bekende een ander nummer gebruikt, geloof dan niet gelijk dat de oude telefoon in het water gevallen is

Junger raadt mensen verder aan niet allerlei informatie over hun privéleven online te delen. „Als jij vertelt dat je in Spanje bent geweest, kan een fraudeur daar gebruik van maken. Het slachtoffer zal dan sneller de neiging hebben de oplichter te geloven.”

Daarnaast zou de overheid volgens haar moeten inzetten op het beperken van anonimiteit online. Zo zijn in andere Europese landen anonieme prepaidkaarten niet toegestaan, terwijl de politie in Nederland niet kan traceren van wie een telefoonkaart is. Criminelen kunnen daardoor makkelijk hun gang gaan. Nederland geeft zo de boodschap af dat privacy belangrijker is dan slachtoffers helpen en daders opsporen, vindt Junger. „Het is een taak van de overheid om haar burgers te beschermen, ook tegen criminaliteit. De schade die mensen hiervan ondervinden heeft veel impact. Ik hoop dat de afweging tussen privacy en het aanpakken van criminaliteit wat vaker uitvalt ten gunste van slachtoffers.”

De naam van de geïnterviewde en zijn zoon zijn bij de redactie bekend.