Akihito’s vader, Hirohito, regeerde van 1926 tot 1989. De geallieerden stonden hem toe staatshoofd te blijven nadat zijn land in 1945 de wapens moest neerleggen, al mocht hij niet meer als god worden vereerd en moest hij ook veel van zijn macht inleveren. In Nieuw-Zeeland verklaarde de minister van Defensie –die ook oorlogsveteraan was– na Hirohito’s overlijden dat de keizer na de oorlog de doodstraf had moeten krijgen. Hij was erop tegen dat er een delegatie naar de begrafenis zou gaan: „Wij hadden veertig jaar geleden iemand moeten sturen om de executie bij te wonen.”

Hoeveel schuld had de keizer zelf aan de agressie en de oorlogsmisdaden van zijn volk? „Er zijn bepaalde dingen gebeurd die mij persoonlijk spijten”, antwoordde Hirohito toen hij in november 1971 voor het eerst een groep buitenlandse journalisten een audiëntie toestond. Maar in antwoord op de –vooraf schriftelijk ingediende– vraag of het waar was dat hij zijn land in de oorlog had gestort, zei hij: „Ik heb gehandeld als een constitutionele vorst. Ik heb dat zowel in de oorlog als in andere tijden gedaan. Inderdaad heb ik vele commentaren op mijn optreden gehoord, maar er zijn veel dingen gebeurd waarvan ik werkelijk persoonlijk niet op de hoogte was.”

Niet hij, maar de regering neemt in een constitutionele monarchie de beslissingen, wilde Hirohito maar zeggen. Kort tevoren bezocht hij West-Europa en dat leidde tot massale protesten, ook in Nederland. Hij was ervoor gewaarschuwd. „Hij had ook wel degelijk de betogers in actie gezien”, volgens een krantenbericht. „Maar hij had de indruk gekregen dat het om minderheden ging. Omdat minderheden ook in Japan geregeld demonstreren, hadden de tegen hem gerichte betogingen hem niet verontrust. Keizerin Nagako gaf toe dat zij wel een beetje bezorgd was geweest tijdens de betogingen, maar dat zij toch niet bang was geweest dat ze uit de hand zouden lopen. Beweringen volgens welke het militarisme in Japan weer de kop op zou steken vond de keizer overdreven.”

Confrontatie

Hirohito was 87 jaar toen hij begin 1989 aan kanker overleed. Zijn zoon erfde zijn troon, en zijn verleden. Dat verleden kwam nog vaak ter sprake. Bij zijn vierdaagse staatsbezoek aan Nederland in mei 2000 betreurde Akihito het „dat zelfs nu nog veel mensen lijden door de pijn van hun toenmalige ervaringen”.

„De herinneringen aan het leed dat in die oorlogsjaren is aangericht, vervagen niet; ze komen steeds terug”, zei koningin Beatrix bij die gelegenheid. „Daarom is het goed de confrontatie met het verleden niet uit de weg te gaan, al vraagt het moed om dit pijnlijke hoofdstuk uit onze gemeenschappelijke geschiedenis onder ogen te zien. Onze blik op de toekomst mag echter niet door dat verleden worden verduisterd.”

Keizer Akihito onderstreepte voortdurend het belang van vrede. Pas later betuigde hij spijt over het expansionisme van Japan tijdens het eerste deel van het bewind van zijn vader. „De wonden die in die jaren zijn geslagen, blijven het leven van velen beheersen”, zei koning Willem-Alexander in oktober 2014 tijdens zijn staatsbezoek aan Japan. „Het verdriet om de slachtoffers blijft schrijnen. De herinneringen aan gevangenschap, dwangarbeid en vernedering tekenen het leven van velen tot op deze dag.”

De koning memoreerde ook het leed dat Japanse onderdanen trof, met name in de laatste dagen van de oorlog, toen atoombommen werden afgeworpen boven de steden Hiroshima en Nagasaki. „Erkenning van het leed dat mensen hebben ondervonden is de basis van verzoening. Velen in Japan en Nederland hebben zich actief voor die verzoening ingezet, waardoor nieuw vertrouwen kon groeien.”

Akihito liet een spijtbetuiging toen nog achterwege. „Het was hoogst ongelukkig dat onze langdurige vriendschappelijke banden zijn besmeurd door de Tweede Wereldoorlog”, zei hij slechts. „Dit verleden mogen we nooit vergeten, maar we hopen dat er meer dan ooit aandacht komt voor de goede wil van onze landen.”

Diep berouw

Op 15 augustus 2015, bij de zeventigste herdenking van de Japanse capitulatie, uitte Akihito echter „diep berouw” over de vele doden die zijn gevallen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het was de eerste keer dat de keizer zich zo duidelijk verontschuldigde. De volgende jaren kwam hij er steeds op terug. „Nadenkend over ons verleden en rekening houdend met gevoelens van diep berouw, hoop ik van harte dat de verwoestingen van een oorlog zich niet zullen herhalen”, zei de 84-jarige keizer bij de herdenking in augustus 2018. Intussen omzeilde de premier van zijn land nog steeds elke mogelijke erkenning van Japanse verantwoordelijkheid tijdens de oorlog die in oostelijk Azië dood en verderf zaaide.

Toen Akihito 85 werd –de laatste verjaardag voordat hij op 30 april 2019 de troon aan zijn zoon Naruhito overdroeg– noemde hij opnieuw de talloze mensenlevens die de oorlog heeft geëist. Hij hield zijn volk voor dat het enorm belangrijk is de jonge generaties te vertellen over de vaderlandse geschiedenis.

Daarbij moest hij wel balanceren, want niet iedereen in zijn land is genegen tot het royaal erkennen van het leed dat het land heeft aangericht. Met een zinsnede in Akihito’s toespraak als „de vrede en welvaart van het naoorlogse Japan zijn gebouwd op de talrijke offers en onvermoeibare inspanningen van het Japanse volk” kun je alle kanten op.

Burgermeisje

Zelf was Akihito elf jaar toen zijn land op de knieën gedwongen werd. Als oudste van zeven kinderen was hij op 23 december 1933 in hoofdstad Tokio geboren. In maart 1945 werd hij samen met zijn jongere broer buiten de stad in veiligheid gebracht, omdat Tokio doelwit was van Amerikaanse bommenwerpers.

De kroonprins was 23 toen hij Michiko Shōda leerde kennen tijdens een partijtje tennis. Zij was een burgermeisje, en nog wel van rooms-katholieke afkomst, dus aan het keizerlijk hof was er eerst weinig enthousiasme over de verbintenis. Daarom werd Michiko in september 1958 ver weg gestuurd: naar een conferentie in Brussel. Akihito was echter niet voor één gat te vangen: hij schakelde de Belgische koning Boudewijn in om zijn brieven bij zijn geliefde te laten bezorgen. Twee maanden later kwam het al tot een verloving en op 10 april 1959 tot een huwelijk. In 1960 werd prins Naruhito –de huidige keizer– geboren, in 1965 prins Akishino, in 1969 prinses Sayako. Hun ouders voedden hen zelf op, wat tot die tijd in de keizerlijke familie niet gebruikelijk was. Sayako (later Nori genoemd) is sinds haar huwelijk in 2005 overigens geen prinses meer.

Toen zijn vader op 7 januari 1989 overleed, werd Akihito keizer. Tot een officiële kroning kwam het pas op 12 november 1990.

Akihito bleef niet tot zijn dood op de troon. Vanwege zijn gezondheidsklachten maakte hij plaats, al was daar eerst nog wel een wetswijziging voor nodig. Het was niet de eerste keer dat hij met de tradities brak.