Kijk niet weg van seksueel misbruik van kinderen. Die boodschap draagt de campagne #durftezien vanaf maandagavond uit. Wat kan de omgeving van een misbruikslachtoffer doen?
In maar liefst 85 procent van de gevallen is de dader een bekende van het slachtoffer, laten cijfers van het Centrum Seksueel Geweld zien. Vaak kan de omgeving dan een verschil maken. „Het is niet altijd onwil als mensen zwijgen”, zegt psychosociaal therapeut Bas van Dijk. „Soms heb je gewoon te weinig om iets mee te kunnen, alleen een onderbuikgevoel. Belangrijk uitgangspunt is: ben je innerlijk bereid verantwoordelijkheid te nemen en te kijken wat je wél kunt doen?”
Hij denkt aan een vrouw die een professional vroeg wat ze aanmoest met een verdachte situatie in een gezin. „Verstandig.”
Wegkijken als omstander is schadelijk. „Dan blijft het een trauma dat het slachtoffer alleen met zich moet meedragen”, zegt gz-psycholoog Sarina Brons. „Je denkt dat het aan jou ligt, dat je zelf vies en vuil bent, en het waard bent dat de dader zo handelt. Hoe jonger het slachtoffer is, hoe minder het zijn omgeving zal vertrouwen.”
Brons begrijpt dat het misbruik door een geliefde uit de directe omgeving zo dramatisch kan zijn dat mensen het het liefst willen wegstoppen. Tegelijkertijd moet volgens haar als een paal boven water staan dat misbruik iets afschuwelijks is. „Op seksueel gebied de grens overgaan kan niet en mag niet.” Wat haar betreft moet een dader berecht worden. „Je mag het ook met de Bijbel in de hand zeggen. Alleen al omdat zo iemand veel kans maakt het niet bij één slachtoffer te laten.”
Verstijven
Signalen van kindermisbruik herkennen is „knap lastig”, weet Brons. „Het gebeurt stiekem en in het geheim. Een dader legt de schuld bij het slachtoffer en zegt dat het er nooit over mag praten.” Veel slachtoffers zwijgen dan ook omdat ze zich schamen of uit angst voor de dader.
Ook zonder dat iemand erover praat kan bepaald gedrag alarmbellen laten rinkelen. „Als je bij een kind schrikreacties merkt bij lichamelijke aanraking of gewoon als iemand achter hem of haar langsloopt. Afwijkingen in de privésfeer rond het lichaam die je niet goed kan duiden, moet een ouder alert maken. Bijvoorbeeld als een kind ineens niet meer in ondergoed door het huis wil lopen, terwijl dat eerder normaal was. Of als het steeds de deur op slot wil doen.”
Volgens Van Dijk gaat het om een optelsom aan signalen die de omgeving alert moet maken. „Stel dat een kind tijdens de gymles of bij het afdrogen na zwemles verstijft. Dat hoeft niet per se een teken van misbruik te zijn, maar meerdere van zulke signalen kunnen daar wel op wijzen.” Een sterk signaal vindt hij de slachtofferdynamiek: dat iemand veel schuld naar zich toetrekt. „Die dynamiek ontstaat omdat de dader grenzen overschrijdt, maar de schuld en de last daarvan bij het slachtoffer legt. Hij zegt bijvoorbeeld: „Denk erom dat je tegen niemand iets zegt, want dan moet papa de gevangenis in.””
Foute geheimen
Brons, ook auteur van een praktische handreiking voor omstanders bij seksueel misbruik, adviseert het gesprek aan te gaan over gedrag dat vragen oproept. „Je kunt een kind vragen: Is er weleens iemand die jou aanraakt terwijl je dat niet wilt? Of je legt uit dat er goede en foute geheimen zijn, waarna je vraagt of het kind ook iets heeft wat het niet mag vertellen en eigenlijk heel zwaar is.”
Ze pleit ervoor dat ouders al vroeg in gesprek gaan over seksualiteit en weerbaarheid. Ook moeten ze volgens haar aan kinderen, en zeker aan tieners, duidelijk aangeven dat mensen met verkeerde bedoelingen soms toch geslachtsdelen willen bekijken of aanraken. „Iedere vrouw heeft weleens meegemaakt dat een man een hand op je schouder legde terwijl je dat niet wilde. Als moeder kun je best je ervaring delen en vertellen dat het moeilijk is om nee te zeggen.”
Mensen die verder af staan van een kind van wie ze vermoeden dat het misbruikt wordt, adviseert Brons contact op te nemen met Veilig Thuis. „Je kunt daar anoniem melden. Die organisatie clustert meldingen en kan bij meerdere signalen actie ondernemen.”
Boosheid
De psychosociaal therapeut pleit voor een bredere cultuuromslag. „Hoeveel mensen ik wel niet ben tegengekomen die nooit boosheid hebben leren gebruiken. Boosheid is zo belangrijk: het is emotionele energie om je grenzen aan te geven. Mensen zijn zelfs geschapen met het vermogen om boos te worden, laten de kanttekeningen bij Efeze 4:26 zien. Als je dat niet leert, kun je bij misbruik ook moeilijk nee zeggen.”
Van Dijk vindt het probleem van wegkijken binnen de gereformeerde gezindte groter dan daarbuiten. „Omdat we met z’n allen zeggen te leven naar Gods Woord. Wegkijken strookt daar niet mee. Het zou al veel winst zijn als mensen de dader-slachtofferdynamiek herkennen.”
Verschuivende grenzen vergroten volgens hem het probleem. „Reformatorische gezinnen kijken series waarin op seksueel gebied van alles gebeurt. Ik hoorde van een meisje hoe ze thuis onder het eten het programma Goede Tijden, Slechte Tijden volgden. Onder het Bijbellezen ging de laptop even op pauze. Dit soort series dragen bij aan het vervagen van gezonde en Bijbelse grenzen. Voor dit meisje was het daardoor moeilijk te beseffen wat de seksuele grenzen zijn. We hebben uiteindelijk allemaal iets te doen als het gaat over het omgaan met grenzen. Wie Efeze 5 leest, snapt dat dat voor niemand vrijblijvend is.”