In het Luther Museum in Amsterdam is de tentoonstelling ”Luther en het avondmaal” te zien. Met een rooms-katholieke kelk uit een lutherse gemeente, verguld zilver uit de Ronde Lutherse Kerk en een verrassend goed leesbaar formulierboek.
Het is veel zilver wat er blinkt op de tentoonstelling, die tot 21 januari loopt. En dat is niet zo verwonderlijk, legt kwartiermaker Tonko Grever uit: „Voor de lutheranen geldt de gedachte dat Christus Zelf in de gaven van brood en wijn aanwezig is (zie ”Rome, Luther en Calvijn”, BvS). Daarom mocht het avondmaalsgerei ook kostbaar zijn. De meeste schalen en bekers zijn van zilver gemaakt en soms ook nog verguld. Wat daarbij nog meespeelt, is dat er in het Amsterdam van de zeventiende en de achttiende eeuw nogal wat lutherse zilversmeden werkzaam waren.”
Direct aan het begin van de tentoonstelling trekt een kelk –een schaal op voet– de aandacht. Het is een exemplaar dat afkomstig is uit de rooms-katholieke kerk in Woerden. In de tweede helft van de zestiende eeuw werd het gebouw toegewezen aan de lutheranen. Men verwijderde de oude gotische woorden van de kelk en bracht een nieuwe tekst aan. Die is een eerste getuigenis van de lutherse traditie in de Nederlanden.
Ouwel
De reformatoren Huldrych Zwingli en Johannes Calvijn wezen kostbaar avondmaalsgerei af, waardoor de gereformeerde kerken vooral tinnen exemplaren gebruikten. Ook de kelk –veelal geassocieerd met de Rooms-Katholieke Kerk– verdween en werd vervangen door een eenvoudige beker. Het lutherse avondmaalsgerei is een mengeling van kelken en bekers, schalen en tazza’s (een Italiaans woord voor beker met voet). Ook het gebruik van brood of ouwel werd vrijgelaten, waardoor er praktisch geen avondmaalsstel gelijk is.
Tegen de muur staat de grootste set uit de collectie van het Luther Museum: het zogenoemde Warenbergzilver, dat gebruikt werd bij het avondmaal in de Ronde Lutherse Kerk in Amsterdam. Twee forse kelken, een tazza en twee ouweldozen: ze zijn verguld en hebben een kostbare uitstraling. De set is weinig gebruikt, stelt Grever. „De Ronde Lutherse Kerk sloot de deuren al in 1935. Het avondmaalsstel is daarna nog maar sporadisch gebruikt. Als je een verguld stel zoals deze veel poetst, verdwijnt het verguldsel. Dat is hier duidelijk niet gebeurd.”
Formulierboek
In de lutherse traditie is het niet alleen belangrijk om een mooi avondmaalsstel te hebben, ook gebeurde het soms dat gemeenteleden delen van het avondmaalsgerei schonken. Zo was er een lutheraan die ter gedachtenis van het vijftig jaar avondmaal vieren een beker liet vervaardigen, die aan het avondmaalsgerei van zijn gemeente werd toegevoegd. Sommige pronkstukken –zoals een kan met een zwaan erop, symbool van Luther– werden niet gebruikt, maar stonden tijdens de viering van het avondmaal wel op tafel.
Er tegenover staat een vitrine met formulierboeken. Die werden van oudsher gelezen bij de viering van het avondmaal. Het formulierboek van 1781 is nog verrassend goed leesbaar: „Maar onze lieve Heere Jesus Christus heeft zich genadelyk over ons ontfermt, en is om onzer zonden wil een Mensch geworden, opdat hy de Wet en den geheelen wille Gods voor ons en ons te goede vervulde, den dood, en al wat wy met onze zonden verdient hadden, op zich nam, en voor ons, en tot onzer verlossinge genoeg dede, en betaelde met zyn lyden ende sterven.”
