Van militairen wordt verwacht dat ze zich tijdens het gevecht, tijdens een oorlog, aan bepaalde regels houden. Daar zijn internationale afspraken over die ook in nationale regelgeving zijn opgenomen. Militairen van hoog tot laag worden –meer en minder intensief– in deze regels onderwezen, ze krijgen lessen ethiek en geestelijke/persoonlijke vorming door de levensbeschouwelijke organisaties binnen defensie.

Ethische snede

Maar het hoeft niet te verbazen dat er ook een andere kant is. Wie de verschillende documentaires en films over dit onderwerp bekeken heeft of de beelden van het front in Oekraïne op zich laat inwerken, kent die ook. Oorlog voeren is balanceren op het scherp van de ethische snede. Als je zelf of je groep bedreigd wordt, dan doe je alles om je te verdedigen. Gevoelens van haat en wraak zijn dan niet te vermijden. Situaties zijn niet altijd zo overzichtelijk dat de regels in een fractie van een seconde toe te passen zijn. En soms moet je de grenzen van de regelgeving opzoeken om het gevecht te kunnen winnen. Het ene is voor de collegebanken op de militaire academie in Breda, het andere is voor de praktijk op het slagveld.

Correcte behandeling

Toch pleit ik ervoor om de twee bij elkaar te houden. Oorlogen worden gewonnen door wapens, zo lijkt het wel als we de commentatoren op de televisie volgen. Het gaat om zware en efficiënte wapens. Het gaat om slimme inzet van wapens. Het gaat om transport en logistiek, om strategie en tactiek. Allemaal waar. Maar volgens mij worden oorlogen ook gewonnen door moraal en ethiek: wie gedraagt zich het beste op het slagveld?

We zien het momenteel in Oekraïne: de westerse wereld is geshockeerd door de misdaden aan Russische zijde en de steun gaat naar Oekraïne. Dat laatste land moet er daarom ook zijn best voor blijven doen dat zijn troepen niet dezelfde misstappen begaan, want dat kan de overwinning kosten. Een vijand zal zich ook eerder overgeven bij een uitzichtloze gevechtssituatie als ze wat te winnen hebben, namelijk een correcte behandeling. Maar nog even los van deze tactische overwegingen gaat het ook om een principiële opstelling: Heb uw vijanden lief. Behandel de ander zoals je zelf behandeld wilt worden. Wat baat het als je de wereld wint en schade lijdt aan je ziel? Als christen mogen we misschien wel zeggen dat je hebt gewonnen, ook als je voor de wereld verloren hebt.

Waarden doen er wel degelijk toe in conflicten. Ook in de oorlog in Oekraïne. Heel nadrukkelijk wijzen Poetin en de Russische propaganda op dit culturele conflict: het gaat ze om „nazisme” en „fascisme”, ze strijden tegen de „decadente” westerse cultuur en wijzen op de genderdiscussies in de westerse samenlevingen. Ook veel christenen weten zich door dit narratief aangesproken. Maar we moeten ons niet laten verblinden door deze oppervlakkige retoriek, die ons in onze eigen twijfel raakt. Daaronder ligt namelijk een veel fundamenteler cultureel conflict. Dat van een democratisch versus een autoritair systeem: willen we een samenleving waarin de pluriformiteit zichtbaar wordt of waarin iedereen in de pas moet lopen? Dat van een rechtsstaat tegenover corruptie: willen we een samenleving waarin we kunnen vertrouwen op de wetten of waarin willekeur van een elite heerst? Dat van godsdienstvrijheid tegenover een staatskerk: willen we als kerk profetisch kunnen blijven spreken of spreekbuis van de macht worden? Natuurlijk gaat het ook in Nederland niet altijd goed, maar kies niet te snel voor het alternatief. Want uiteindelijk zal dat zich tegen ons keren.

Waarden helpen ook in de verwerking van conflicten. Er wordt bij militairen veel gesproken over posttraumatische stressstoornis (PTSS) en over morele verwonding; dat zijn –gelukkig niet bij allen– grote problemen. Ik ben ervan overtuigd dat, als er duidelijkheid is over de waarden die op het spel staan, deze kwetsuren misschien niet weggaan maar wel gemakkelijker te dragen zijn. Waarvoor zetten militairen hun leven op het spel? Waarvoor zetten we als samenleving hun levens op het spel? Hebben we dat wel helder voor ogen en communiceren we dat ook eerlijk en duidelijk? En geven we militairen daarvoor ook de middelen? Dus: niet praten over schooltjes en vrouwenrechten maar eigenlijk het bestrijden van terroristen op eigen grond bedoelen. Of een genocide willen verhinderen maar onvoldoende bewapening meegeven.

Het is gemakkelijk te mobiliseren en te motiveren op basis van sterke waarden als natie, staat en koningshuis, maar minder gemakkelijk op basis van zwakke waarden als democratie, rechtsstaat, tolerantie en diversiteit. Die zwakke, inclusieve waarden zouden we moeten versterken, zodat ze voor de motivatie van de militair net zo’n betekenis krijgen als de sterke, exclusieve waarden nu hebben.

Waardendebat

In Nederland zijn we wat terughoudend geworden als het gaat om het waardendebat. Iedereen mag zijn eigen waarden hebben en die uiten en beleven. Dit is erg belangrijk en ik stel het niet ter discussie. Ook in de geestelijke verzorging zijn we erg terughoudend met het kritisch bespreken van waarden. We praten veel over morele vorming, het verhelderen van de waarden bij de individuele militair, hem of haar helpen bij de gewetensvorming en morele verantwoording. Over de inhoud van die vorming wordt echter weinig gesproken. Dat laten we over aan de verschillende denominaties die binnen defensie werken. Elke groep mag daarbinnen zijn eigen verhaal vertellen.

Gezamenlijk verhaal

Maar gezien de tijden waarin we leven, pleit ik ervoor om ook een gezamenlijk inhoudelijk verhaal te vertellen. Het gaat immers om de keuze voor autocratie of vrijheid, voor democratie of wetteloosheid. De geestelijke, morele en ethische vorming van militairen zou daarom in eerste instantie een democratische vorming moeten zijn. En dat op alle niveaus, van manschap tot officier. Afgelopen zomer bracht de NRC een kritisch artikel onder de kop ”Hoe een onderzoek naar NAZI uitingen binnen het leger werd gesaboteerd”. Er is blijkbaar nog een wereld te winnen voor de geestelijke verzorging binnen defensie.

De auteur is bijzonder hoogleraar vraagstukken geestelijke verzorging bij de krijgsmacht aan de Tilburg School of Catholic Theology. Dit artikel is een samenvatting van zijn inaugurele rede, die hij op 6 oktober uitsprak.