Elon Musk is bang. De man die zijn eerste fortuin verdiende met de verkoop van een financieel-technologisch bedrijf (PayPal), de meest verkochte elektrische auto ter wereld bedacht (Tesla), een herbruikbare raket ontwikkelde (SpaceX) en erom bekendstaat geen blad voor zijn mond te nemen, vreest het voortbestaan van de mensheid. Daarom wil hij raketten bouwen die naar Mars kunnen vliegen. Daarom ook werkt hij al jaren aan een chip die in het menselijk brein kan worden geïmplementeerd. Want mocht een wereldoorlog of meteorietinslag het leven op aarde ooit bedreigen, dan is in elk geval het menselijk bewustzijn veiliggesteld.

Angst is een slechte raadgever, maar in het geval van Musk werkt dat net iets anders. Musk-biograaf Walter Isaacson, die eerder biografieën schreef over onder andere Apple-topman Steve Jobs, de zeer intelligente natuurkundige Albert Einstein en uitvinder Leonardo da Vinci, schetst het beeld van een maniakale ondernemer die wordt gekweld door apocalyptische angstbeelden. Maar in plaats van hem te verlammen, stuwen die hem voort om de grenzen van het menselijk kunnen op te zoeken.

Elon Reeve Musk wordt op 28 juni 1971 geboren in Pretoria. Zijn jeugd is heftig: het slechte huwelijk van zijn ouders vormt een voedingsbodem voor onveilige situaties. Elon zelf mist de sociale handigheid om vrienden te maken en is regelmatig het mikpunt van pesterijen. Wanneer zijn ouders scheiden, gaat hij uit loyaliteit bij zijn vader wonen. Dat blijkt een verkeerde keuze: vader Errol Musk terroriseert zijn omgeving en gebruikt regelmatig fysiek geweld. In zijn puberjaren ontwikkelt Elon een afkeer van religie. Maar het idee dat het leven misschien geen zin heeft, staat hem ook tegen. Hij neemt zijn toevlucht tot games en sciencefictionliteratuur. Daar wordt de kiem gelegd voor alles wat hij in zijn latere leven zal doen: al op jonge leeftijd wordt hij bezet door de vraag of kunstmatige intelligentie zichzelf kan ontwikkelen tot een bedreiging voor de mensheid.

Winnen

Wat karakter betreft verschilt Musk soms maar weinig van zijn vader. Hij kan ook het ene moment joviaal zijn en het andere moment overschakelen naar de „duivelsmodus”, zoals een ex-vriendin het noemt. Dat gedrag vertoont hij thuis en op zijn werk. Musk bedenkt baanbrekende oplossingen voor wereldproblemen, maar is bij het realiseren ervan afwisselend een snelle denker, een lompe werkgever of een onstuitbare meewerkende voorman – en vaak alles tegelijk. „Ik ben van nature obsessief-compulsief”, schrijft hij daarover in een zeldzaam moment van reflectie als medewerkers van zijn fin-techbedrijf eisen dat hij opstapt als CEO. „Het enige wat voor mij telt is winnen, en niet zo’n beetje ook.” Dit patroon zal zich in zijn leven steeds herhalen: de Elon Musk die begin 1995 de revolutionaire digitale bedrijvendatabase Zip2 bedenkt, verschilt in weinig van de Elon Musk die personeel en aandeelhouders van X (tot deze zomer Twitter) in de gordijnen jaagt.

Toch weet hij een groep loyale mensen aan zich te binden: medewerkers die geobsedeerd zijn door zijn onmiskenbaar geniale ingevingen, zakenpartners die zich herkennen in zijn missie om de wereld wat beter te maken en –vooral later, als hij naamsbekendheid heeft gekregen– mensen die graag voor hem willen werken om zijn statuur. Gemakkelijk krijgen ze het niet: de lijstjes van mensen die ontslagen zijn of hun ontslag nemen omdat ze niet met de ongecontroleerde ondernemer overweg kunnen, zijn legio.

Huispoes

Goede omgangsvormen of niet, Musks karakter is ontegenzeglijk een drijvende kracht achter zijn zakelijke successen (en mislukkingen). In soms manische, dan weer bijna maniakale buien bedenkt hij even zo vaak de ergst denkbare scenario’s als de meest onconventionele oplossingen daarvoor. Daardoor is hij zijn tijd vaak vooruit. Al in 2014 waarschuwt hij tijdens een symposium dat kunstmatige intelligentie vermoedelijk de grootste bedreiging is voor het menselijk bestaan. Dat Amazon en Google in datzelfde jaar een „slimme assistent” aankondigen, voedt zijn angsten. Musk vermoedt dat het nog maar een kwestie van tijd is totdat robots de wereld overnemen. Het idee om –in zijn eigen woorden– „een huispoes” van kunstmatig intelligente robots te worden, staat hem totaal niet aan. Daarom besluit hij in 2015 om samen met de rijke softwareondernemer Sam Altman een AI-onderzoekslab te beginnen. Met OpenAI wil hij kunstmatige intelligentie voor algemeen gebruik ontwikkelen. Want, zo redeneert hij, als de technologie voor iedereen beschikbaar is, krijgen Google en consorten niet het monopolie erop. Dan kunnen ze ook geen robots met wereldheerschappij ontwikkelen.

Musk ontkent de potentie van de technologie niet. Hij introduceert kunstmatige intelligentie bij Tesla en Neuralink en verwerkt die in robot Optimus. Dat leidt in 2018 tot een breuk met Sam Altman en OpenAI. Commercieel gezien is dat een slechte zet: in 2022 verovert het bedrijf van Altman stormachtig de wereld met ChatGPT. Maar financiële tegenslag is niet Musks grootste zorg. „Welke actie kunnen we ondernemen om het AI-gevaar zo klein mogelijk te maken en te waarborgen dat het menselijk bewustzijn behouden blijft?” vraagt hij in maart 2023 aan zijn biograaf Isaacson. Niet veel later lanceert hij een open brief waarin hij waarschuwt voor een AI-wapenwedloop met „potentieel catastrofale gevolgen” voor de mensheid.

Weinig distantie

Het bezinningsmoment rondom AI is niet het eerste moment waarop Musk zijn biograaf bij zijn plannen betrekt. Isaacson volgde de uitvinder-ondernemer twee jaar op de voet en kwam daardoor verrassend dicht bij zijn onderwerp. Als Musk in 2022 Twitter overneemt, zit de auteur eerste rang. Regelmatig citeert hij uit berichten die de ondernemer hem stuurt en waarin hij hem betrekt bij zijn ideeën. Toch wreekt die intimiteit zich tijdens het lezen van de vuistdikke maar vlot leesbare biografie. Een kritische noot van de auteur ontbreekt, waardoor het beeld ontstaat dat de biograaf met wel erg weinig distantie observeerde.

Ook op de opzet van de biografie valt wat af te dingen. De chronologische beschrijving met heel veel korte hoofdstukken maakt het boek warrig. Het zou winst voor de lezer zijn geweest als Isaacson langere perioden had beschreven en de lezer een vaste lijn had geboden.

Niettemin krijgen lezers een goed beeld van wie de ongrijpbare ondernemer is en hoe zijn angst en visie zijn keuzes bepalen –of het nu gaat om het ontwerp van een auto of om de overname van een sociaal medium.

Boekgegevens

”Elon Musk”, Walter Isaacson; uitg. Spectrum; 704 blz.; € 29,99