Als het water van de rivier de Niger in Mali hoog genoeg staat, laat rederij Comanav een paar grote veerboten varen tussen belangrijke steden langs de rivier. Comanav biedt daarmee een belangrijke transportmogelijkheid tussen de stad Koulikoro, in de buurt van de hoofdstad Bamako, tot Gao, honderden kilometers oostelijker. De boten zijn populair, want de regio kent weinig goede wegen en spoor ligt er niet.

Met een van de schepen ging het deze maand echter vreselijk fout. Op donderdag 7 september troffen drie raketten de ”Timboektoe”, een drie verdiepingen tellend schip met plaats voor honderden passagiers. De projectielen waren gericht op de motoren; het gevolg was dat het schip als een fakkel afbrandde. Opvarenden sprongen wanhopig in het water, velen verdronken. Tientallen passagiers vonden de dood.

De tragiek was willens en weten veroorzaakt. Was getekend: de aan al-Qaida gelieerde terreurgroep JNIM.

Dezelfde dag vielen de jihadisten van JNIM een militair kamp aan, in de buurt van Gao. En een dag later was het opnieuw raak, opnieuw bij een legerkamp in de omgeving van Gao. Ook bij deze aanvallen vielen er doden, hoeveel precies is onduidelijk. Intussen blokkeren strijders van JNIM al wekenlang de toegang tot de historische stad Timboektoe, met alle gevolgen van dien voor de 35.000 inwoners. Het voedsel raakt op; de prijzen voor de primaire levensbehoeften stijgen extreem.

De aanvallen zijn tekenend voor de veiligheidssituatie in het noorden van Mali. De interim-regering, die na verschillende coups in 2021 aan de macht kwam, claimt dat het tij aan het keren is, maar niets wijst daarop. Integendeel: het aantal gewelddadige incidenten in Mali verdubbelde in 2021 ten opzichte van een jaar ervoor, tot een kleine 5000.

Die aanvallen komen niet allemaal op het conto van JNIM. Er zijn ruwweg drie groepen actief in het noorden van Mali: verschillende jihadistische milities, separatisten en het nationale leger met steun van huurlingenleger Wagner. Naast JNIM laten ook aan Islamitische Staat (IS) gelieerde milities frequent van zich horen. Zij wisten het gebied waarover ze controle uitoefenen in minder dan een jaar tijd te verdubbelen.

De laatste tijd timmert bovendien afscheidingsbeweging CMA weer volop aan de weg. CMA bestaat voornamelijk uit etnische Toeareg die strijden voor een onafhankelijk noorden van Mali: Azawad. De alliantie voerde eind vorige week een aanval uit op de garnizoensstad Bourem, waarbij zeker tien militairen de dood vonden. Zondag doodde CMA zeker vijf Malinese soldaten bij een aanval op twee militaire kampen in Léré, bij Timboektoe. CMA heeft andere belangen dan de jihadistische groepen, maar vormt er soms allianties mee.

De bondjes kunnen van tijd tot tijd wisselen. IS en JNIM waren tot voor kort in Mali bijvoorbeeld verwikkeld in een felle machtsstrijd. Kars de Bruijne, hoofd van het Sahelonderzoek aan Instituut Clingendeal, hoort nu echter „sterke geruchten” over een de facto niet-aanvalsverdrag tussen beide groeperingen. Daarnaast zouden JNIM en CMA tot een mate van overeenstemming zijn gekomen, of in ieder geval de invloedssferen hebben verdeeld. Kennelijk vinden de strijdende groepen het nu vooral van belang een gezamenlijk front te vormen tegenover het nationale leger en het Russische huurlingenleger Wagner.

Of het nationale leger zo’n gezamenlijk front kan weerstaan, is zeer de vraag. Sinds de coups van 2020 en 2021 heeft het weinig meer te verwachten van internationale steun. De Franse operatie Barkhane is het land uitgejaagd en ook VN-missie Minusma trekt zich terug. Het maakt dat rebellen hun kans ruiken.

Geen cadeautjes

Het probleem van het jihadisme speelt niet alleen in Mali, maar in de wijdere regio. Duidelijk is dat de groepen profiteren van de politieke instabiliteit. Het gaat echter te kort door de bocht om de coups zonder meer als „cadeautjes voor de jihadisten” voor te stellen, stelt De Bruijne. „De situaties verschillen daarvoor te sterk per land.”

In Burkina Faso leek de junta de veiligheidssituatie aanvankelijk bijvoorbeeld wel degelijk stevig aan te pakken. De Bruijne stelt dat coupleider Ibrahim Traoré na de eerste coup in september 2022 enige maanden serieus werk maakte van de strijd tegen het jihadisme. De operaties hadden weliswaar niet het beoogde resultaat, maar dat past in een patroon. „De situatie in het land is al heel lang instabiel, waarbij het jihadisme zich sinds 2016 langzaam over het land verspreidt.”

In Niger lijkt de relatie tussen de coup van juli en toenemende onveiligheid er wel duidelijk te zijn. De coup werd gevolgd door verschillende bloedige aanslagen. Bij een daarvan, op 16 augustus, vonden zeventien soldaten de dood. Het was de zwaarste aanval sinds maart.

De coupplegers verkondigden dat ze president Mohamed Bazoum mede aan de kant hadden geschoven vanwege de „achteruitgang van de veiligheidssituatie.” Onder Bazoum leek die situatie echter eerder te verbeteren, terwijl die nu verslechtert. Critici stellen dat het leger minder intervenieert. Een vertegenwoordiger van de verdreven regering verzuchtte in de Franse krant Le Figaro dat het aantal aanvallen toeneemt, terwijl het leger niet ingrijpt. „Dat gebeurde eerder niet.”

„De strijd tegen jihadistische groepen is sinds de coup minder intensief”, ziet ook De Bruijne. „Wat niet meewerkt is dat het leger verdeeld is: een deel is loyaal aan de verdreven president Bazoum.”

Verdere verspreiding

Een toenemend punt van zorg is intussen de verdergaande concentratie van jihadistische groepen langs de zuidelijke grenzen van Mali en Burkina Faso. Van tijd tot tijd vinden er al aanvallen plaats in aangrenzende landen, zoals Benin, Ivoorkust en Togo. De vrees bestaat dat het de opmaat is voor een beweging nog verder naar het zuiden. De kustlanden zijn sinds 2017 verenigd in een verbond om dat te voorkomen: het Accra-initiatief. Ook Burkina Faso, Niger en Mali zijn daarbij betrokken.

Het feit dat de noordelijke regio’s van de kustlanden in de regel zwakker zijn ontwikkeld dan de zuidelijke delen, vormt een risico. In het noorden is vaak veel minder geïnvesteerd in onderwijs, infrastructuur en gezondheidszorg. Dat maakt de regio’s kwetsbaar voor de invloed van jihadistische groepen. Meer naar het zuiden toe krijgen de milities het wellicht lastiger, mede omdat ze er minder aansluiting vinden bij (ressentimenten onder) de bevolking. Zonder die steun kunnen ze geen deuk in een pakje boter slaan.