Nederland staat voor enorme opgaven, constateert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in zijn jongste rapport ”Balans van de leefomgeving” dat donderdag werd gepresenteerd. De waterkwaliteit en de natuur moeten herstellen, de stikstofuitstoot moet drastisch dalen. De vraag naar primaire grondstoffen, zoals olie, gas en metalen, moet fors omlaag. Er moeten tot 2030 900.000 huizen bijkomen. Als klap op de vuurpijl moet de uitstoot van broeikasgassen voor 2030 met minstens 55 procent omlaag. En, constateert het PBL, „met de bestaande maatregelen zullen deze doelen waarschijnlijk geen van alle worden gehaald”.

De voortgang op de streefdoelen is met name de laatste tien jaar versloft. Klip en klaar stelt het planbureau dat de waterkwaliteit niet is verbeterd. De neerslag van stikstof is al jaren te hoog. De kwaliteit van de natuur holt achteruit. Een circulaire economie, met hergebruik van goederen, materialen en grondstoffen, staat nog in de kinderschoenen. De woningbouw stokt door de stikstofproblematiek en de hoge grond- en materiaalprijzen. En de energietransitie wordt gehinderd door netcongestie, een tekort aan aansluitcapaciteit voor stroomgebruikers en -opwekkers. Er moet dus heel wat gebeuren.

Smal paadje

Een van de grootste bedreigingen voor de samenleving is klimaatverandering. Die gaat sneller dan gedacht, constateert het rapport. „De temperatuur in Nederland is in de afgelopen drie decennia met gemiddeld 1,1 graad Celsius toegenomen.” De weg naar maximaal 1,5 graad opwarming, het doel van de klimaattop van Parijs (2015), „is een smal paadje geworden”.

Samen met het dure aardgas door de oorlog in Oekraïne is klimaatverandering de drijvende kracht achter de energietransitie. Maar die gaat niet zonder slag of stoot. „Gelderland, Flevoland, Friesland, de Kop van Noord-Holland en delen van Zuid-Holland en Zeeland zitten nu volledig op slot voor het leveren van elektriciteit. Het zal ook vaker voorkomen dat bedrijven die willen elektrificeren geen zwaardere aansluiting kunnen krijgen.” Het is volgens het PBL onvermijdelijk dat het „elektriciteitsnet twee- tot driemaal zwaarder” moet worden uitgevoerd.

Door verduurzaming van woningen kan de overheid de energievraag structureel verlagen. Subsidies moeten aarzelende burgers en bedrijven over de streep trekken. Om het klimaatdoel voor 2030 te halen (55 procent minder uitstoot van broeikasgassen), ontkomt de overheid er niet aan om bestaand beleid aan te scherpen.

Natte voeten

Extremer weer veroorzaakt steeds vaker natte voeten, hittestress en droogte. Om daarop in te spelen, werkt de overheid met twee plannen: de Nationale klimaatadaptatiestrategie (NAS) en het Deltaprogramma. Het Deltaprogramma voorziet in de versterking van rivierdijken. Daarvan voldoet 62 procent niet aan de norm. Tijdens hete en droge zomers moet de beschikbaarheid van oppervlaktewater voor binnenvaart en landbouw op orde zijn. Daarnaast is het voorkomen van wateroverlast in stedelijk gebied bij extreme neerslag een aandachtspunt.

De NAS sluit daarop nauw aan. Om de gevolgen van klimaatverandering het hoofd te bieden, is het beter de gebouwde omgeving in te richten met minder steen en beton. En is hittestress te vermijden door onder meer de aanplant van groen.

Een circulaire economie is nog nauwelijks van de grond gekomen. Het gebruik van primaire grondstoffen moet „radicaal” omlaag, bepleit het PBL. Schaarse metalen die nodig zijn voor windmolens, accu’s en elektromotoren, kunnen wellicht worden vervangen door andere, innovatieve stoffen. Betere recycling kan storten of verbranden van reststoffen helpen vermijden.

Ook de consument moet eraan geloven. Hij zou vaker naar de kringloop moeten om tweedehands goederen te kopen. Daarnaast hoeft een kapot apparaat niet direct naar de milieustraat, terwijl de consument niet naar de winkel hoeft te rennen voor een nieuwe; repareren is vaak best mogelijk.

Het PBL constateert dat landbouwhervormingen en natuurherstel onvoldoende hebben gewerkt. Daardoor kunnen natuurherstel, het verbeteren van de waterkwaliteit en het terugbrengen van de uitstoot van broeikasgassen niet meer worden gerealiseerd in kleine stapjes. Het landbouw-voedselsysteem moet drastisch op de schop.

Zo moet de rundveehouderij met 20 procent inkrimpen om de uitstoot van de broeikasgassen methaan en lachgas en van stikstof te verlagen. Tegelijk moet de sector innoveren. Het planbureau verwacht dat maatregelen zoals een eiwitarmer rantsoen, emissiearme stallen en een lagere stikstofbemesting de uitstoot van ammoniak verder omlaag brengen. Het gebruik van insecticiden en kunstmest moet verminderen om schade aan de natuur te beperken.

Biologisch

Boeren kunnen hun inkomen op peil houden door de overstap naar biologische bedrijfsvoering, agrarisch natuurbeheer, recreatie, verkoop van eigen producten, het opstarten van een zorgboerderij en duurzame energieopwekking.

Ook is natuurherstel nodig. Zo bepleit het rapport extensief bermbeheer en herstel van de natuurlijke loop van beken. Andere lokale herstelmaatregelen zijn plaggen, het dempen van afvoersloten of het kappen van bomen. Volgens het Natuurpact tussen provincies (2013) moet in 2027 80.000 hectare nieuwe natuur zijn aangelegd. Hiervan is 57 procent gerealiseerd. Daarnaast moeten er nieuwe bossen worden aangeplant.

Ten slotte moeten ook de levensmiddelenketen en de consument hun bijdrage leveren. Er zullen meer biologische producten over de toonbank gaan, meer groente en fruit en minder en duurder vlees.