Is Ruttes rol uitgespeeld nu zijn vierde kabinet is gevallen? Of zit Nederlands langstzittende premier in een volgend kabinet toch weer aan de knoppen? Twee politicologen laten er hun licht over schijnen.
Is het einde van het tijdperk Rutte nabij?
Dr. Peter van der Heiden, politicoloog, verbonden aan de Radboud Universiteit in Nijmegen: „Je zou denken van wel. Maar Rutte heeft tot nu toe alle logica weerstaan. Met ieder andere politicus zou het nu wel klaar zijn. Maar bij Rutte moet ik het nog maar zien. Wat voor hem pleit, is zijn ervaring. Hij heeft onder moeilijke omstandigheden, denk aan de economische crisis, de oorlog in Oekraïne en de coronacrisis, kabinetten van uiteenlopende signatuur geleid.
Vermoedelijk waarderen veel mensen dat hij veel kabinetten heeft gemanaged. Maar dat managen is natuurlijk voor een deel mis gegaan. Denk aan de toeslagenaffaire en de aardbevingsproblematiek in Groningen.”
Prof. Ruud Koole, emeritus hoogleraar politieke wetenschappen aan de Universiteit Leiden en tot voor kort PvdA-senator: „Ik moet dat nog maar zien. Vrijdagavond hintte Rutte er al op dat hij wel weer lijsttrekker van de VVD wil worden. Hij zegt dan tegen de pers iets als: „Als je het me nu vraagt, zou ik ja zeggen. Ik heb er de energie voor.” Dat is best een belangrijk signaal. Rutte zegt namelijk niks ondoordachts.”
Wat vindt u van de analyse dat Rutte deze week rond het asielvraagstuk aankoerste op een val van zijn kabinet om zich in de komende verkiezingscampagne op te kunnen werpen als de rechtse staatsman die vol wil inzetten op een streng asielbeleid.
Van der Heiden: „Ik kan me geen andere reden voorstellen. Tenzij je ervanuit gaat dat hij de weerstand bij de ChristenUnie tegen de VVD-plannen rond gezinshereniging van vluchtelingen zwaar heeft onderschat. Maar dan ga je uit van een naïeve Rutte. En Rutte is niet naïef. Hij zit al dertien jaar op zijn post.
Als Rutte weer VVD-lijsttrekker zou worden, doemt er voor hem wel een probleem op. Partijen zullen hem zijn niet-actieve herinneringen voor de voeten werpen. Ze zullen Rutte neerzetten als de draaiende, met de waarheid een loopje nemende premier. Op die trom gaat enorm geroffeld worden.
Hoe onterecht het ook is, veel burgers beschouwen de landelijke verkiezingen als premiersverkiezingen. Dan rijst de vraag: Wie is een alternatief voor de ervaren Rutte? Ik denk dan aan iemand als PvdA-boegbeeld Frans Timmermans. Hij boekte in 2019 bij de Europese verkiezingen een grote zege.
Een nieuwe premier is uiteraard per definitie onervaren. Toen CDA’er Balkenende aantrad als premier, was de reactie ook: Wat moeten we met zo’n man? Maar hij was jarenlang regeringsleider. Of denk aan bondskanselier Angela Merkel. Critici zeiden: „Wat moet dat vrouwtje daar?” Maar ze werd dé stabiele leider van Europa.”
Koole: „Ik denk dat Rutte afgelopen dagen heeft aangestuurd op de val van het kabinet om zijn eigen politieke bestaan te verlengen. Binnen zijn eigen VVD kwam het laatste halfjaar de klad in de steun voor hem. Toen op eerdere momenten de wereld over Rutte heen viel, denk aan de rel rond Kamerlid Omtzigt, steunde de VVD haar leider volop.
Maar het afgelopen halfjaar veranderde dat. VVD-politici mopperden openlijk op Rutte, hij moest meer doen tegen de toestroom van asielzoekers. Het partijcongres drong aan op een strenger asielbeleid.
Dus nam Rutte deze week een beredeneerde gok. Hij realiseerde zich: Wil ik de partij bij me houden, dan moet ik me scherper op het asielthema profileren. Zo bezocht hij de Italiaanse premier Meloni om over asielzaken te spreken. En speelde hij het deze week rond het asielbeleid hard binnen het kabinet. Nu kan hij zeggen: „Kijk, ik heb hard geknokt om aan de wensen binnen de VVD tegemoet te komen. Ik heb het zelfs tot een kabinetsval laten komen.” De partij kan hem nu niet verwijten dat hij zich onvoldoende heeft ingezet voor een strenger asielbeleid.”
Rutte staat bekend om zijn uithoudingsvermogen en veerkracht. Hij wordt wel Teflon-Mark genoemd, een hint naar zijn kennelijke onverwoestbaarheid. Zit hij toch weer in het Torentje in een nieuwe regering?
Van der Heiden: „De Teflonlaag is er inmiddels aardig van af. Denk aan de verkiezingen voor de Provinciale Staten eerder dit jaar. Daar heeft de VVD toch een aardige klap gekregen. De magie van Rutte lijkt uitgewerkt te zijn. Al kun je provinciale verkiezingen niet zomaar vergelijken met verkiezingen voor de Tweede Kamer. Ik denk dat Rutte weer lijsttrekker wordt. Omdat niemand klaar staat om hem op te volgen als nieuwe VVD-leider. VVD-prominenten als justitieminister Dilan Yesilgöz of Edith Schippers zijn nog niet op het niveau dat ze Rutte kunnen opvolgen. Schippers heeft dit jaar verloren bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten.”
Koole: „De kans bestaat dat hij opnieuw premier wordt. Ik denk niet dat er iemand binnen de VVD is die hem durft uit te dagen. Zijn macht, die sleets werd, is afgelopen week binnen de VVD juist weer hersteld.”
Is een strijd tussen VVD en BBB om de eerste plek komende maanden reëel?
Van der Heiden: „Dat is moeilijk te voorspellen. In het verleden werd een tweestrijd tussen VVD en SP voorspeld, maar dat liep toen anders. Een derde partij kan op het laatste moment ineens bijtrekken. Belangrijke vraag is natuurlijk: Wie worden de lijsttrekkers? Het is de vraag of PvdA en GroenLinks met één lijst de verkiezingen in gaan. In dat geval kan zich een tweestrijd tussen VVD en PvdA-GroenLinks ontvouwen. Er zingen een paar namen rond van mensen die zo’n linkse partij zouden kunnen leiden. De belangrijkste kandidaten zijn volgens mij PvdA-boegbeeld Frans Timmermans en Marjolein Moorman, PvdA-wethouder in Amsterdam. Zij wist met de PvdA in 2022 verrassend de grootste partij te worden in Amsterdam. Een andere optie is dat de partij PvdA-GroenLinks kiest voor een duo-lijsttrekkersschap. In dat geval denk ik dat Jesse Klaver en Marjolein Moorman de partij aanvoeren.
Als er een tweestrijd komt waarbij de VVD een van de spelers is, is de kans levensgroot dat het CDA wordt leeggetrokken. CDA-leider Hoekstra reageerde vrijdag dan ook tamelijk aangedaan op de val van het kabinet. Het CDA ziet zetels verdampen, er blijft weinig van die partij over. Ze kunnen eigenlijk nauwelijks iets laten zien van wat ze als regeringspartij hebben bereikt. Als er voor boeren al iets is bereikt, schrijven die boeren dat waarschijnlijk toe aan de invloed va de BBB.”
Koole: „De VVD wil migratie komende tijd tot inzet van de verkiezingen maken. Want zo kunnen ze de grootste partij worden. Veel burgers zullen vermoedelijk kiezen voor de strenge, maar redelijke VVD. Ze vinden de PVV een brug te ver. Als de campagne vooral gaat over asielbeleid, zullen thema’s als stikstof en natuurherstel ondersneeuwen, zo hoopt de VVD. De partij kan dan de BBB de wind uit de zeilen nemen.
Vraag is natuurlijk of dit alles ook uitkomt. De VVD neemt een beredeneerde gok, die kan dus verkeerd uitpakken. Wellicht zullen juist thema’s als armoede en koopkracht de boventoon voeren in de komende verkiezingscampagne. Daar hebben dan vermoedelijk vooral de linkse partijen baat bij.
Of de VVD weer met de PVV in een kabinet zal stappen, betwijfel ik. PVV-leider Wilders liet vrijdagavond wel blijken dat hij in een nieuw kabinet samen met de VVD wil werken aan een streng asielbeleid. Ik heb Wilders nog nooit zo aardig horen doen tegen Rutte. Voorheen riep hij voortdurend dat Rutte weg moest, en vrijdagavond zei de PVV-leider iets als: „We moeten over onze eigen schaduw heen stappen.”
Ik denk dat de VVD het liefst met BBB en JA21 in een kabinet stapt, om een strenger asielbeleid te kunnen realiseren. Zo’n rechtse combinatie, als die een meerderheid zou hebben, zal dan denk ik weinig stappen vooruit zetten op het klimaat- en stikstofbeleid.”
BBB-leider Caroline van der Plas staat niet trappelen om eventueel premier te worden. Ze zegt bijvoorbeeld dat ze als premier buitenlandse politiek liever overlaat aan een vakminister. Snijdt ze zich met dat soort uitlatingen in de vingers?
Van der Heiden: „Dat weet ik niet. Ze verbindt haar opmerkingen aan een positief verhaal: ik wil alle aandacht hebben voor Nederland zelf. Haar achterban vindt zo’n opstelling fantastisch. Die denkt: Laat Van der Plas in eigen land maar orde op zaken stellen. Tegelijk kun je als regeringsleider niet alles overlaten aan je minister van Buitenlandse Zaken. Als premier wordt je verwacht op bijvoorbeeld een Europese top.
Rutte zal als lijsttrekker zeker zijn ervaring op Europees niveau benoemen. Hij weet mensen bij elkaar te brengen. De vraag is wel of Ruttes ervaring in de Europese politiek voor kiezers van doorslaggevend belang is.”
Koole: „Als BBB-leider Caroline van der Plas zegt dat ze als premier buitenlandse zaken overlaat aan de vakminister, stelt ze de zaken wat al te gemakkelijk voor. Je kunt als minister-president nooit álle taken op dat terrein overlaten aan een minister. Linksom of rechtsom moet een premier zich bemoeien met buitenlandse zaken, bijvoorbeeld door Europese toppen te bezoeken.”
