Auschwitz werd symbool voor de naziverschrikkingen die Europa teisterden. Van de 1,3 miljoen mensen die naar het concentratiekamp in Polen werden gedeporteerd, kwamen er 1,1 miljoen om. Door vergassing, door ziekten, door ontberingen. Door mishandeling, uithongering, dwangarbeid. Door slechte hygiëne of, het ontbreken van medische verzorging. Vermoord.

Het kamp was nieuw toen de eerste groep aankwam. Het waren 728 Polen. Politieke gevangenen werden ze genoemd, en dat kon van alles zijn: iedereen die zich niet voetstoots aan de heersers wilde onderwerpen of die vanwege zijn afkomst geen plaats in de samenleving meer werd gegund. Iedereen die de politieke tegenstander niet welgevallig was.

Die eerste groep kwam uit Tarnów, een stadje in het zuidoosten van Polen. Daar zaten ze opgesloten. Van het badhuis in Tarnów moesten ze lopend naar het station. Op weg met onbekende bestemming.

Waarschijnlijk zijn de foto’s gemaakt door een politieman. Waarom deed hij dat? De 96 foto’s werden ontwikkeld in een donkere kamer. Ze werden in een album geplakt en bewaard. Welk gevoel had de agent daarbij? Beleefde hij genoegen aan de onvrijwillige optocht van mensen die hun vrijheid, familie en dagelijks bestaan kwijt waren? Of vond hij het in zijn hart verschrikkelijk en wilde hij vastleggen wat hier werd misdreven?

Doel onbekend

De schrijver Marek Tomaszewski kreeg het album vanuit Canada toegestuurd. Tomaszewski overhandigde het aan het Auschwitzmuseum. Dat spreekt van een zeer bijzondere vondst. Er waren tot nu toe maar weinig foto’s bekend van de eerste deportatie vanuit Tarnów naar Auschwitz-Birkenau, nu 83 jaar geleden.

De gevangenen moesten in de rij staan. Ze moesten lopen. De trein in. De deuren gingen dicht. Toen reed de trein; de wielen roffelden over de rails. Waarheen? Na 140 kilometer was daar het dorp Oswiecim, waar de nazi’s een kamp hadden gebouwd. Een concentratiekamp dat een vernietigingskamp zou blijken te zijn.

„Geen van deze mannen, die in de vroege ochtend van 14 juni 1940 onder zwaarbewapende Duitse escorte naar het treinstation in Tarnów marcheerden, kende het doel van hun reis”, zegt dr. Wojciech Płosa, hoofd van het archief van het Auschwitzmuseum. „Velen van hen zouden nooit meer terugkeren naar hun dierbaren.” Anderzijds toch ook: „Velen van hen hebben op wonderbaarlijke wijze de Tweede Wereldoorlog overleefd na lang lijden in Auschwitz en andere kampen te hebben doorstaan.”

Monument

De trein stond eindelijk stil. De gevangenen moesten uitstappen. En weer lopen. Zelf hadden ze niets te vertellen. Anderen gunden hun de vrijheid niet.

„Deze foto’s zijn niet gemaakt om de gevangenen en slachtoffers van Auschwitz te eren”, daar is Płosa van overtuigd. „Tegen de wil van de fotograaf zijn ze zo’n eerbetoon geworden, en dat is de grootste waarde van deze foto’s.” Als een monument dat zich teweerstelt tegen de vergetelheid.

Wat hebben de Duitse agenten en militairen gedacht bij alles wat ze moesten –ook zij moesten– doen in die jaren? Was bevel nu eenmaal bevel, of voelden ze de rest van hun leven hun geweten spreken? Het regime wilde iedereen verdelgen die in de weg stond, of die van ‘verkeerde’ komaf was. Vooral het Joodse volk heeft onnoemelijk geleden. Alleen maar omdat het Joods was.

In het album zitten ook foto’s van het tweede transport, zes dagen na het eerste. Er zouden er nog vele volgen. Maar toen de Russen het kamp in januari 1945 bevrijdden, waren er nog maar 7000 mensen in leven.