Wie als Europeaan de VS bezoekt, wordt nog altijd getroffen door de constatering dat religie in de Amerikaanse samenleving duidelijk een plaats heeft. Langs snelwegen staan geregeld reclamezuilen met Bijbelteksten. In restaurants kun je meemaken dat mensen aan de belendende tafel hardop bidden, soms zelfs staand, als het eten is opgediend. Niemand die daar vreemd van opkijkt. En een taxichauffeur kan tijdens de rit zomaar opeens vragen: „Ken je Jezus Christus?” In het sterk geseculariseerde Europa ligt dat wel een slag anders.

Toch wijzen allerlei onderzoeken erop dat het geloof in de VS sterk op zijn retour is. Volgens een enquête van het bureau Gallup uit 2022 is het percentage mensen dat in God gelooft afgenomen van 98 procent in de jaren vijftig tot 81 procent nu. Bij Amerikanen onder de dertig is het zelfs gedaald tot 68 procent.

Hogere macht

Nauwkeuriger bekeken ziet de trend er nog dramatischer uit. Uit een opinieonderzoek van het gezaghebbende instituut Pew Research blijkt dat slechts ongeveer de helft van de Amerikanen gelooft in „God zoals Hij Zich openbaart in de Bijbel”. Nog eens ongeveer een kwart gelooft in een „hogere macht of spirituele kracht”. Slechts een derde van Generatie Z, geboren tussen 1996 en 2015, zegt zonder enige twijfel in God te geloven.

Nog een andere cruciale maatstaf voor institutionele religie in de VS, het percentage mensen dat zich religieus noemt, is ook laag. Ongeveer een op de vijf volwassenen zegt nu dat ze geen religieuze overtuiging hebben, tegen een op de vijftig in 1960.

Ondanks die sombere cijfers beweerden verschillende sociologen van naam heel lang dat het geloof een blijvertje is in Amerika. Juist de „overal aanwezige religiositeit in de Amerikaanse samenleving” was volgens hen het bewijs dat de bekende secularisatietheorie niet klopt. Die theorie beweert immers dat de toenemende wetenschappelijke kennis het geloof in God of bovennatuurlijke machten zou verdringen. De bekende Europese 19e-eeuwse denker, Max Weber, sprak in dit verband van de „onttovering van de wereld”. De Amerikaanse socioloog C. Wright Mills beweerde in 1959 dat „het heilige helemaal zal verdwijnen, behalve misschien in de privésfeer”.

Schijnvertoning

Een van de meest spraakmakende opponenten van de oude opvatting over secularisatie was de vorig jaar overleden socioloog Rodney Stark, docent aan de University of Washington. In de jaren tachtig noemde hij de gevestigde secularisatiethese „een schijnvertoning, die naar het kerkhof van mislukte theorieën moet worden gebracht”. Zijn stelling was dat mensen niet zonder religie kunnen. Wanneer er sprake was van afname van geloof zou dat volgens Stark vooral te maken hebben met „een slechte vermarkting” daarvan.

Nog in 2015 schreef Stark dat de positie van het geloof in de VS versterkt is. Als bewijs voor zijn stelling noemde hij de opkomst van religieus rechts in de VS, dat een dominante positie in politiek en samenleving heeft verworven. Wanneer opiniepeilers dat bestreden, zei hij dat Amerikanen genoeg hebben van allerlei opinieonderzoeken, waardoor de resultaten daarvan onbetrouwbaar zijn. Stark wees er ook op dat slechts een klein deel van de Amerikanen zich atheïst noemt. Hij was er sterk van overtuigd dat godsdienst altijd duidelijk aanwezig zal blijven in de Amerikaanse samenleving. „Geloof behoort tot het kern-DNA van onze maatschappij”, was zijn mening.

Daarin stond Stark niet alleen. Ook de in 2008 overleden gezaghebbende socioloog Peter Berger stelde zich op dat standpunt. De ontwikkeling van het geloof in de VS noemde hij de doodsteek voor de oude secularisatietheorie. „De blijvende religiositeit in de VS is een positief bewijs van de blijvende kracht van religie”, schreef hij kort voor zijn dood.

Problemen

Vorige maand verscheen echter de studie ”Beyond Doubt: The Secularization of Society” waarin deze opvatting wordt betwist. De sociologen Isabella Kasselstrand, Phil Zuckerman en Ryan T. Cragun verdedigen daarin een theorie die in één zin kan worden samengevat: „Modernisering creëert problemen voor het geloof.” Ze laten zien dat in landen waar kerk en staat gescheiden zijn de wetenschappelijke en technologische vooruitgang het geloof in God hebben uitgeschakeld. „Mensen hebben God niet meer nodig om het leven te duiden”, schrijft het drietal.

Daarbij is volgens hen de verstedelijking een belangrijke factor. „De niet te stuiten trek van het platteland naar de stad snijdt mensen los van hun wortels. Het geloof is een van de eerste dingen die dan eraan gaan.” Als bewijs voor hun stelling dat Amerika sterk en snel seculariseert, noemen ze onder andere dat er in Amerika elk jaar tussen de zes- en tienduizend kerken worden gesloten. „En vaak is er zelfs niet de behoefte om het gebouw als een zichtbare herinnering aan het godsdienstig verleden te bewaren als monument.” Veelzeggend is in dit verband het foto die op de cover van hun boek staat: een desolate bouwval van een kerkgebouw.

Tussenfase

De drie sociologen zeggen dat het bij secularisatie niet alleen gaat om de leegloop van de kerken. „Dat is één aspect. Maar ontkerstening omvat meer. Religiositeit heeft met de ”drie b’s” te maken: belief, behavior en belonging (geloof, gedrag en lidmaatschap). Die zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Veel Amerikanen zeggen dat ze afscheid genomen hebben van de kerk, maar dat ze nog wel geloven. Maar dat is slechts een tussenfase. Als men de kerkdeur achter zich dichttrekt, zal men op den duur het gedrag veranderen en ten slotte het geloof vaarwel zeggen.”

Opvallend is ook de conclusie van het drietal dat zodra de secularisatie zich heeft ingezet, de kans erg klein is dat ze weer kan worden teruggedraaid en religie weer voet aan de grond krijgt. In een hoofdstuk onderzoeken ze vier landen op vier verschillende continenten waar de secularisatie wortel heeft geschoten: Chili, Noorwegen, Zuid-Korea en de Verenigde Staten. „De resultaten tonen aan dat wanneer de kerkdeur op slot gaat, de sleutel ook wordt weggegooid en de kerk nooit meer open gaat. Secularisatie heeft een definitief karakter, ook in de VS.”