De invasie van Rusland in Oekraïne maakte pijnlijk duidelijk hoe zwak Europa op militair gebied is, zegt de Franse onderzoeker Thomas Gomart. „Zonder tussenkomst van de Verenigde Staten hadden we nu een groot veiligheidsprobleem gehad.”
„Wacht”, antwoordt Thomas Gomart op de vraag wat hij als belangrijkste geopolitieke verschuiving ziet sinds het begin van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne in februari 2022. „Eerst een belangrijke herinnering: die oorlog begon al in 2014, met de Russische inval in De Krim. Er is geen sprake van een plotselinge breuk in 2022. De ontwikkelingen waren al jaren aan de gang.”
Tijdens ons eerdere gesprek, een jaar geleden op zijn werkkamer in Parijs, benadrukte Gomart hetzelfde punt. „Er woedt al jaren een oorlog in Europa”, zei hij toen. „Vergeet niet dat er in de Donbas tussen 2014 en 2022 meer dan 14.000 oorlogsdoden zijn gevallen.” De invasie van 2022 kwam voor hem dan ook zeker niet als een volslagen verrassing. De schaal van de operatie – die verbaasde hem wel.
Gomart kent Rusland goed. Bij het Franse Institut des Relations Internationales (IFRI), waarvan hij sinds 2015 de directeur is, zette hij het centrum voor Ruslandonderzoek op. Hij bezocht het land tot de oorlog geregeld en heeft er nog altijd veel contacten.
In de afgelopen jaren beschreef hij in diverse publicaties al hoezeer Rusland, net als China, de Westerse dominantie aan het uitdagen is. Europeanen leven in een wereld waarin Europa aan belang inboet, waarschuwde Gomart in 2019.
De Russische invasie in Oekraïne heeft het belang van herbezinning in Europa op de positie in de wereld nog eens dwingend onderstreept. In zijn in januari verschenen boek ”Les ambitions inavouées” (Ongekende ambities) roept Gomart er specifiek Frankrijk toe op zijn internationale strategie voor de komende decennia serieus bij te stellen. Zijn devies daarbij: ken de ambities van de andere grootmachten. Het alternatief is dat Parijs, en Europa net zo goed, in feite uitgespeeld is.
Dat de positie van Europa op het wereldtoneel ingrijpend is veranderd, ziet Gomart als een van de belangrijkste geopolitieke gevolgen van de oorlog in Oekraïne. „Europa is zijn competitieve voordeel verloren”, zegt hij telefonisch. „Zeventig jaar hebben we in Europa geprofiteerd van vrede en die als vanzelfsprekend beschouwd. We konden daardoor politieke risico’s nemen; we hadden speelruimte.”
De tweede belangrijke verschuiving ligt in het verlengde ervan: de breuk tussen Europa en Rusland. „Tot 24 februari 2022 speelde Rusland een belangrijke rol in de energiehuishouding van Europa, maar ook in de economie in het algemeen. Dat is voorbij.”
Daarnaast is het voor Europa volgens Gomart moeilijker geworden contacten aan te knopen met partners elders in de wereld, zoals in Azië en Afrika. „De massieve Europese steun voor Oekraïne wordt niet overal begrepen. De oorlog maakt dat we onze positie meer moeten bevechten.”
Hoe vindt u dat Europa met de energiecrisis omgaat?
„De energieveiligheid heeft niet echt onder druk gestaan, zoals tijdens de oliecrisis in de jaren 70. We hebben alternatieve leveranciers gevonden in landen als Nigeria. Met name voor Duitsland betekende het echter een grote verschuiving. De Duitsers hebben de banden met Saudi-Arabië flink aangehaald, wat natuurlijk ook weer vragen opleverde.”
Heeft de oorlog de positie van Saudi-Arabië zo gezien versterkt?
„Het land heeft op diplomatiek gebied zeker aan kracht gewonnen. Je ziet dat bijvoorbeeld in de ruimte die het recent zag om betrekkingen met Iran aan te gaan, onder leiding van China. Toch denk ik dat Riyad voorzichtig moet blijven opereren om geen steun uit Washington te verliezen. Saudi-Arabië heeft de Amerikaanse steun vooralsnog hard nodig.”
Hoe schat u de kracht van Rusland in, ruim een jaar na de invasie van februari 2022?
„Ik heb er een gemengd oordeel over. Het land heeft zware verliezen geleden in Oekraïne en heeft duidelijk gefaald in de inschatting dat het Kiev snel zou kunnen innemen. De Russen hebben het er bovendien moeilijk mee om de veroverde gebieden in Oekraïne blijvend te bezetten. Dit alles toont de zeer zwakke toestand van het nationale leger.
Daarnaast heeft het land richting Europa het wapen van de energie verloren. Energie kan het deels kwijt aan China, maar dat land is er zeer alert op om afhankelijkheid op dit gebied van Rusland te vermijden. Dat alles is dus zeer negatief voor Rusland.
Aan de andere kant moeten we constateren dat Rusland alle sancties uit het Westen vooralsnog behoorlijk heeft weten op te vangen. Rusland is ook een belangrijke speler gebleven op het gebied van voedselexport. Daarnaast blijft Moskou behoorlijk succesvol in de informatieoorlog en won het aan invloed in verschillende Afrikaanse landen. Al met al denk ik echter dat de balans negatief is en het land zwakker is dan een jaar geleden.”
In het interview van vorig jaar waarschuwde u ervoor de nucleaire dreigementen van de Russische president Vladimir Poetin zeer serieus te nemen. Inmiddels heeft hij het nauwelijks meer over de nucleaire optie. Is het grote gevaar geweken?
„De dreiging is nog even reëel als een jaar geleden. Poetin is er stiller over, maar iemand als (vicevoorzitter van de Veiligheidsraad van Rusland, MW) Medvedev noemt de optie nog geregeld. Dat pakt voor Rusland overigens niet per se goed uit. De retoriek is voor Oekraïne een belangrijk argument om anderen in het Westen ervan te overtuigen dat wat er in Oekraïne gebeurt vergaande consequenties kan hebben voor iedereen.”
Europa moet zich herpositioneren, stelt u. Op welke gebieden is bijsturing vooral nodig?
„De oorlog heeft pijnlijk duidelijk gemaakt dat Europa op defensiegebied nog geen deuk in een pak boter kan slaan. Europa heeft zijn defensie de laatste vijf decennia ernstig verwaarloosd. Als Amerika Oekraïne niet te hulp was geschoten, hadden we aan Kiev hooguit wat medicijnen geleverd en hadden we nu een ernstig veiligheidsprobleem gehad. Landen als de Verenigde Staten, China, Rusland en Turkije zijn na 9/11 al begonnen aan hun herbewapening, maar wij in Europa nauwelijks. We zullen ten minste in staat moeten zijn om onszelf en onze directe buren te beschermen.”
De Franse president Macron van Frankrijk is mede daarom een sterk pleitbezorger van Europese soevereiniteit. Hoe verstandig en haalbaar is dat?
„Europa is sinds de oorlog meer een eenheid geworden en dat is goed nieuws. Het is echter niet reëel te verwachten dat we in korte tijd op het gebied van veiligheid en defensie op eigen benen kunnen staan. Het streven voor de kortere termijn moet denk ik zijn om een beter evenwicht te bewerkstelligen tussen onze afhankelijkheid van het NAVO-bondgenootschap en onze eigen slagvaardigheid. Inzet op dat laatste is zeker ook van belang omdat we nooit precies weten wat de Amerikaanse verkiezingen van 2024 gaan betekenen voor onze relaties met Washington.
Om van betekenis te blijven in de wereld zal Europa ook fors moeten investeren in zaken als cyberveiligheid en artificial intelligence. Dat vergt een forse verandering in denken voor de langere termijn. Vooralsnog zie ik dat Europa de geopolitieke veranderingen van dit moment eerder ondergaat dan dat ze die vorm en richting geeft.”
