De Franse onderzoeker Thomas Gomart neemt de nucleaire dreigementen van de Russische president Vladimir Poetin uiterst serieus. „Ze betekenen een breuk met de omzichtigheid die Moskou en Washington sinds de Cubacrisis van 1962 in acht hebben genomen.”
Thomas Gomart, directeur van het Franse Institut des Relations Internationales (IFRI) in Parijs, bezocht Rusland in de regel ieder jaar wel een keer. Uit de gesprekken die hij daar dan voerde, was hem allang duidelijk geworden dat er een nieuwe operatie in Oekraïne ophanden was. Verbaasd over de inval in februari was hij dan ook allerminst.
Conflicten sluimeren vaak lange tijd onder de oppervlakte, weet Gomart. Het is het centrale thema van zijn boek ”Guerres invisibles”, dat vlak voor de invasie in Oekraïne uitkwam. Hij stelt daarin dat het verschil tussen oorlog en vrede vaag kan zijn: we herkennen een oorlog lang niet altijd als zodanig. Oorlogsvoering vindt namelijk niet alleen plaats tussen legers, maar ook via bijvoorbeeld cyberaanvallen op overheidsinstellingen, het verspreiden van nepnieuws of het creëren van afhankelijkheid via (gas)leveranties. De wereld is gevaarlijker dan we denken, schrijft hij.
Met de oorlog in Oekraïne heeft hij zijn gelijk gekregen. Gomarts boek gaat slechts zijdelings over Rusland, maar duidelijk is dat Moskou dergelijke middelen al lange tijd tegen het Westen inzet. Ook op militair gebied was Rusland in Oekraïne al lange tijd actiever dan velen in het Westen wilden weten. „De oorlog is er feitelijk al ingezet in 2014 met de inval in de Krim”, zegt hij op zijn werkkamer in Parijs. „In Europa leeft sterk het idee dat die inname nauwelijks een oorlog was te noemen: hij was daar te klein voor. Maar daar denken Oekraïners radicaal anders over. Vergeet niet dat er in de Donbas tussen 2014 en 2022 meer dan 14.000 oorlogsdoden zijn gevallen. Er woedt al jaren een oorlog in Europa.”
In de aanloop naar februari waren er volgens Gomart twee sterke aanwijzingen die erop duidden dat er een nieuwe invasie ophanden was. „Allereerst het inmiddels beruchte artikel dat Poetin in juli 2021 publiceerde over de historische eenheid van de Russen en de Oekraïners. Daarop volgde het uit de lucht schieten van een eigen satelliet in november 2021. Rusland gaf er een heel duidelijk strategisch signaal mee af dat het aan Amerika geen boodschap had.” De actie kwam Moskou zoals verwacht te staan op een scherpe reprimande vanuit Washington, omdat ze gevaar opleverde voor de ruimtevaart. Het leek de Russen niet te storen.
Met wat voor invasie hield u precies rekening?
„In de Donbas. De Russen hebben tussen 2014 en 2022 de tijd gehad die strategisch voor te bereiden. Wat me verbaasde, was de schaal van de operatie sinds februari. Rusland voert een koloniale oorlog onder nucleaire dekking. Die expliciete nucleaire dreigementen van de Russische president Poetin betekenen een breuk met de omzichtigheid die Moskou en Washington sinds de Cubacrisis van 1962 in acht hebben genomen. Ik neem dat serieus.”
Bedoelt u dat u een nucleaire oorlog als reële optie beschouwt?
„Met dat iemand de nucleaire optie noemt, is het ernst. De uitspraken van Poetin staan bovendien niet in een vacuüm. In 2014 maakte Moskou al duidelijk het recht te hebben nucleaire wapens te plaatsen op de Krim. Dat was een indirect nucleair dreigement.”
Hoe beoordeelt u het verloop van de oorlog?
„De tegenstand van Oekraïne is verbazingwekkend. Het leger is tussen 2014 en 2022 aanzienlijk versterkt, maar belangrijker is denk ik de Oekraïense wil om te vechten. Oekraïners hebben massaal gehoor gegeven aan de oproep tot mobilisatie. Communicatie speelt daarin een belangrijke rol en dat doet Oekraïne echt heel goed. De verliezen aan Oekraïense zijde zijn groot, maar daar gaat het nauwelijks over; wél over bijvoorbeeld de helden die Marioepol verdedigden. Ik denk daarnaast dat de gedecentraliseerde organisatiestructuur van het Oekraïense leger zich uitbetaalt. In de Oekraïense cultuur volgt een beslissing altijd op discussie. Dat geeft draagvlak voor de uitvoering ervan.”
Valt een snelle doorbraak te verwachten?
„Ik wil voorzichtig zijn met voorspellingen. De Russen boeken langzaam vooruitgang. Ik verwacht niet dat ze de wapens snel neer zullen leggen, net zomin als de Oekraïners. De inzet van de strijd is voor zowel Rusland als Oekraïne namelijk existentieel. Voor Poetin is de Sovjetoverwinning op het nazisme in de Tweede Wereldoorlog een zeer belangrijk historisch ijkpunt. Met dat hij in termen van denazificatie sprak over de inname van Oekraïne, staat er dus veel op het spel. Voor de Oekraïense president Zelenski is de oorlog een kwestie van overleven. Hij zal niet als eerste de handdoek in de ring gooien.”
Wat is er sinds februari veranderd op internationaal gebied?
„De belangrijkste geopolitieke verandering is voor mij de breuk in het Europese energiemodel. Dat betekent een serieuze strategische crisis: Europa moet zich diepgaand heroriënteren.
We zijn voor onze energie sterk afhankelijk van Rusland geraakt, wat altijd al een grote zorg van de Verenigde Staten is geweest. Washington vroeg Europa al gedurende de Cubacrisis in de jaren 60 om de technologie voor de aanleg van pijpleidingen niet naar Rusland te exporteren. Twintig jaar later hekelde de Amerikaanse regering-Reagan de aanleg van de eerste oliepijpleiding van Siberië naar Europa. Europa creëerde in de daaropvolgende jaren een steeds grotere onderlinge afhankelijkheid op energiegebied van Rusland. Het idee was dat economische samenwerking als vanzelf ook zou leiden tot politieke samenwerking en stabiliteit. Duitsland belichaamde dat denken.
Daaraan komt nu een abrupt einde. Het betekent dat er op allerlei vlakken keuzes gemaakt moeten worden. De toenemende concentratie op Rusland voor energie had bijvoorbeeld tot gevolg dat Europa minder investeerde in de marine: de energieleverantie was tenslotte veiliggesteld over land. Een belangrijke vraag is ook wat de energiecrisis betekent voor de klimaatdoelstellingen, zoals de onafhankelijkheid van kolen in 2050 waar Europa naar streeft.”
Wat doet de oorlog met de wereldeconomie?
„De inflatie stijgt, de militaire uitgaven nemen toe, de energiemarkt is verstoord en we steven af op grote problemen met de voedselveiligheid. De oorlog betekent een nieuwe breuk in het streven naar steeds grotere economische onderlinge afhankelijkheid. De coronacrisis zette die eerder al onder druk.”
Welke geopolitieke ontwikkelingen voorziet u op de langere termijn?
„De oorlog bevestigt de leidende rol van de Verenigde Staten en China op het internationale toneel. Het plaatst Europa voor twee belangrijke vragen. De eerste: wat was de houding van Europese landen geweest als Amerika zich niet met Oekraïne had bemoeid? Ik denk dat we Oekraïne dan hadden laten vallen en geen land het voortouw had genomen. In het verlengde daarvan doet de vraag zich voor hoe we ons moeten opstellen als er iemand in het Witte Huis zit voor wie Europa van minder belang is. Met het tijdperk-Trump hebben we gezien dat het mogelijk is dat het Amerikaanse bestuur zich deels tegen de Europese Unie keert.”
Wat betekent dat concreet voor Europa?
„Dat we onze militaire slagkracht moeten vergroten en onze economie weer op orde moeten krijgen. Anders dreigt Europa gemarginaliseerd te worden.”
Spint het Verenigd Koninkrijk garen bij Europese verdeeldheid op het gebied van bijvoorbeeld sancties? Premier Boris Johnson stelde zich van meet af aan vierkant achter Kiev op.
„Maar dat was een lachertje. Hij uitte zich in een hoop mooie woorden, maar de militaire steun van Londen stelt niets voor. Je moet de kracht van het Britse leger zeker niet overschatten: dat verkeert in slechte conditie. Ik denk dat de oorlog voor Johnson vooral een gelegenheid was om interne problemen onder te laten sneeuwen.”
Welke gevolgen heeft de oorlog voor de positie van China?
„China moet behoedzaam balanceren. Het land heeft een partnerschap met Rusland, maar wil sancties vermijden. In de verhouding met Rusland werkt de oorlog duidelijk in het voordeel van China. Of China er ook op globaal niveau garen bij spint, is echter nog niet zo duidelijk.”
De Franse president Emmanuel Macron probeert de communicatielijnen met Moskou open te houden. Hoe beoordeelt u dat?
„Macron stelt zich op militair en strategisch niveau duidelijk achter Oekraïne op. Dat hij tegelijk met Moskou in gesprek wil blijven, kan ik goed plaatsen. Rusland blijft deel van Europa, wat de uitkomst van de oorlog ook zal zijn. Linksom of rechtsom zullen we weer met Moskou van doen hebben.”
Zelenski noemde de gesprekken tussen Macron en Poetin zinloos.
„Het is een basale waarheid dat de oorlog op een dag zal stoppen en dat dit door overleg zal gebeuren. Diplomatie is nu juist gericht op onderhandelingen met je tegenstander; je hoeft geen diplomatie te bedrijven als je het in alles met elkaar eens bent. Het is dus onrealistisch Macron te verwijten dat hij contact met Poetin onderhoudt.”
Wat vindt u van Macrons waarschuwing Rusland niet te vernederen?
„Het idee van stelselmatige vernedering door het Westen is deel van de Russische propaganda. Het is in mijn ogen niet waar. Om maar iets te noemen: in de jaren 90 is Rusland uitgenodigd onderdeel van de G7 te worden, wat dus de G8 werd, terwijl het land economisch minder voorstelde dan Portugal. De internationale gemeenschap nam Moskou dus juist volstrekt serieus. Op dit moment vernedert Rusland zichzelf door zijn gedrag in Oekraïne. Dat is de waarheid. Wij waren niet in oorlog met Rusland, maar Rusland beschouwde zich in oorlog met het Westen. Westerse landen hebben zichzelf op dit punt dus niets te verwijten.”
Heeft u enig idee van de mate van tegenstand die Poetin in Rusland zelf ondervindt?
„Rusland besloot al in de vroege post-Sovjettijd om elke vorm van tegenmacht te vermijden. Het resultaat ervan is dat er geen open debat is en de media feitelijk een vorm van politieke propaganda zijn. Ze steunen de oorlog volledig. Ik heb geen signalen dat er serieuze scheuren ontstaan in de retoriek rond de oorlog.”
Analisten belichten in een serie interviews de verschuivende geopolitieke verhoudingen. Deel 1, 14 mei: prof. Yossi Mekelberg (Londen). Deel 2, 28 mei: prof. Eckart Conze (Marburg). Deel 3: Thomas Gomart (Parijs). Zaterdag 25 juni deel 4 (slot).
