Een korte concentratieboog, leermoeilijkheden, regels negeren, teruggetrokken gedrag, huilen: dat kunnen traumagerelateerde symptomen zijn die nu zichtbaar worden bij Oekraïense kinderen op Nederlandse basisscholen. Oekraïense traumapsychologen springen bij om kinderen én leerkrachten te ondersteunen.
Zeven Oekraïense kinderen van groep 3 t/m 5 zijn bezig met handwerkles. Het kleinste meisje springt op en loopt met de punt van een schaar vooruit naar een ander kind toe. De Nederlandse handwerkjuf brengt haar terug naar haar stoel. De schaar verdwijnt, er hoeft niet geknipt te worden. Eventjes doet ze de juf na, met de blauwe draad langs het geknipte karton: onder, boven, onder, boven. Tot ze besluit dat de draad doorbijten leuker is. „Ze is pas 5, eigenlijk nog een kleuter en ze is snel afgeleid”, zegt de juf.
Het is ruim een jaar geleden dat Rusland Oekraïne binnenviel. Veel vaders zijn achtergebleven om te vechten, moeders wonen met kinderen in opvanglocaties of bij andere gezinnen. Herinneringen aan bommen, soldaten en vluchten komen boven bij de vluchtelingen. Dat blijkt bij kinderen soms vooral uit gedrag. Ze kunnen snel afgeleid zijn, problemen hebben met leren, huilen of juist heel stil zijn. Hier is professionele hulp bij nodig. De geestelijke gezondheidszorg kent echter lange wachtlijsten. Daarnaast zijn er Oekraïense psychologen in Nederland die hun vak niet kunnen uitoefenen doordat hun diploma niet wordt erkend. Trauma Care Company, een organisatie die is gespecialiseerd in traumasensitieve begeleiding van kinderen en volwassenen, heeft afgelopen jaar Oekraïense psychologen getraind om traumacoach te worden. Deze coaches begeleiden Oekraïners in hun eigen taal bij het herkennen en erkennen van gedrag dat voortkomt uit traumatische ervaringen en bij het omgaan daarmee. Sinds kort worden zij ook aan basisscholen verbonden om leerkrachten en kinderen te ondersteunen. Een van de scholen waar dit gebeurt, is de Rehobothschool in Opheusden.
„Toen kinderen en personeel van twee weeshuizen naar Kesteren kwamen, werd gevraagd welke school de kinderen kon opvangen”, vertelt directeur Ellis Hoogendoorn. „Wij hadden ruimte en we voelden ons geroepen om dit te doen. We zijn direct gestart en we dachten tegelijkertijd na over een langetermijnplan. Eerst mengden we de jonge kinderen met de Nederlandse kleuters. Vanwege de grote klassen bleek dat niet prettig. Toen hebben we een school in een school gecreëerd. Sinds augustus 2022 hebben we kleine groepen Oekraïense kinderen: de nieuwkomersklassen groep 3 t/m 5 en groep 6 t/m 8, twee kleutergroepen en inmiddels ook een instroomgroep. In totaal 55 kinderen.”
Psycholoog Svitlana Yakunina is traumacoach op de Rehobothschool. In Oekraïne werkte Yakunina in haar eigen psychologenpraktijk met volwassenen. „In Nederland help ik als psycholoog andere vluchtelingen in het kamp waar ik woon. Toen vroeg Trauma Care Company om via hen meer mensen te ondersteunen. Het is mijn roeping om mensen te helpen. Dit is het beste wat ik kan doen: mijn Engels is niet zo goed. Nu help ik mensen uit mijn land, in mijn taal.”
Haar collega-traumacoach Iryna Petrenko coördineert het werk van de Oekraïense psychologen en werkt op andere scholen. Petrenko legt uit dat een deel van het brein bij gevaar tijdelijk wordt uitgeschakeld. Chronische stress levert daardoor problemen op in het geheugen en bij het leren.
„De stress bij de schoolkinderen is ontstaan door wat zij hebben meegemaakt in de oorlog –hun huis werd gebombardeerd, ze zagen vijandige soldaten– en tijdens hun vlucht. Daarnaast bevinden ze zich in voortdurende onzekerheid. Stopt de oorlog, waardoor zij kunnen terugkeren naar hun land? De tijdelijke verblijfsstatus is verlengd tot maart 2024. Is het toegestaan om daarna nog in Nederland te blijven? Kinderen kunnen heftige gebeurtenissen beter aan als er een stabiele volwassene naast hen staat. Daarom ondersteunen we ook de moeders: we geven in moedergroepen uitleg over de gevolgen van trauma’s en over de omgang daarmee.”
De taal is een obstakel, vertelt Yakunina. „Hierdoor kunnen kinderen niet met hun leerkracht over hun gevoelens praten. De emoties van de kinderen worden een gesloten systeem. Ik praat met ieder afzonderlijk over wat ze voelen, in onze eigen taal. Ik vorm een brug tussen leerkracht en kind. In de groep observeer ik hoe leraar en kinderen op elkaar reageren en geef daar feedback op.”
Hoe doet Yakunina dat: werken met getraumatiseerde mensen terwijl ze zelf de oorlog meemaakte? „Een psycholoog heeft altijd eigen zorgen. Je weet hoe je daarmee moet omgaan. Niet alle gesprekken gaan over oorlog; mensen komen ook met andere problemen. Daarbij raakt niet iedereen getraumatiseerd. Het maakt bijvoorbeeld veel uit of je mensen om je heen hebt die je steunen.”
Vechten, vluchten, bevriezen
De kinderen uit de oudste kleutergroep (groep 2) zoeken de keukenhoek of poppenhoek op, eentje legt een patroon met gekleurde balkjes. Een normale kleuterklas, behalve dan dat deze kinderen allemaal uit Oekraïne zijn gevlucht en de meesten in een weeshuis wonen.
Kleuterjuf Anthonia Smitsman vertelt dat er aanvankelijk veel onrust in de klas was. „Nu kunnen we gewoon in de kring zitten. Wel zijn er kinderen om wie ik me zorgen maak. Eén kindje huilt elke dag, schommelt met de ogen dicht, zegt soms iets over moordenaars. Pas deze week hoorde ik van de moeder dat de vader in het leger zit. Andere kinderen hebben al voor de oorlog iets meegemaakt waardoor ze in het weeshuis zijn terechtgekomen.”
De Oekraïense psychologen bevestigen dat ook andere trauma’s een rol spelen bij deze kinderen. De oorlog komt erbovenop. Mogelijke reacties op traumatische gebeurtenissen zijn: vechten, vluchten, bevriezen. De kinderen die bevriezen, zitten stil in de les en kunnen totaal afwezig zijn. Ook deze kinderen krijgen begeleiding.
Op de Rehobothschool werken acht personeelsleden met Oekraïense kinderen. Drie van hen zijn Anastasiia Bikmurzina, Rita Budding en Gijsbert Peters. Wat zien zij aan traumagerelateerd gedrag?
Budding staat voor de jongste kleutergroep (groep 1). „We zien onrust, onstabiliteit – wat vandaag heel mooi is, kan morgen weer heel anders zijn. Ze trekken zich terug of zoeken juist voortdurend contact.”
Peters is leerkracht van de nieuwkomersgroepen 3-5 en 6-8. „Kinderen leiden elkaar af en zeggen steeds over en weer iets. Ze zijn impulsief en hebben een beperkte spanningsboog, waardoor je korte activiteiten kunt doen. Eén jongen pakt steeds spullen weg en neemt deze mee – dat heeft natuurlijk een achtergrond.”
Bikmurzina (groepen 3 t/m 8) was in Oost-Oekraïne lerares Engels. „Onze stad werd voortdurend gebombardeerd. Het was dag en nacht wachten tot je sterft. De enige mogelijkheid was Oekraïne te verlaten.” Dat deed ze, samen met haar moeder, personeelsleden én de kinderen van het weeshuis, waarvan haar moeder arts is. In Kesteren vonden ze onderkomen. Sinds augustus 2022 werkt Bikmurzina op de Rehobothschool. „De kinderen voelen als mijn familie. Ik ben verantwoordelijk voor hen: zij zijn Oekraïens, net als ik. Ze noemen me bij mijn voornaam. Soms praten we over de oorlog. We delen met elkaar wat er in ons omgaat.”
Op de zolderkamer staan twee dakramen op een kier op deze onverwacht zonnige dag. Meester Peters neemt met groep 6 t/m 8 de spelling door. „Rug, r – u – g, lang of kort?” Vingers gaan omhoog: kort! „Goed zo!” Hij schrijft het op het touchscreenbord in de eerste kolom, de kinderen buigen zich over hun werkblad en doen hetzelfde. „Muur, m – uu – r, lang of kort?” Daarna verschijnen er meer woorden op het bord, die de kinderen zelfstandig over de kolommen van het werkblad verdelen.
Meester Peters, door deze kinderen soms Pjotr genoemd, helpt Pavlo op weg. Trots toont Pavlo zijn trui met de jack russell Patron, in Oekraïne een beroemde hond die vijandelijke explosieven (”patron”) opspoort aan het front en daarvoor is onderscheiden door president Zelensky.
Vingerverf
De leerkrachten zijn blij met de psychologische hulp van Oekraïense deskundigen. „Ik richt me op het overdragen van lesstof, Yakunina observeert de kinderen en signaleert hun behoefte aan hulp”, zegt Bikmurzina. Haar collega’s vullen aan dat ze verwachten dat de psycholoog zowel voor individuen als voor het groepsproces veel kan betekenen.
„Grotere kinderen realiseren zich het probleem van oorlog, de kleinere leven meer in het heden en genieten van het schoolgaan. De kinderen zijn heel aanhankelijk. Het kleinschalige is mooi: je hebt tijd voor de kinderen”, zegt Peters. Budding vertelt dat ze dagelijks sensomotorische activiteiten inzet, zoals schilderen met scheerschuim en vingerverf. „Doordat de zintuigen worden geprikkeld, ontprikkelen de kinderen. Iedere dag zijn er gouden momenten. Het is pittig, maar heel bijzonder werk. Een heel teruggetrokken kindje kwam ineens naar me toe, stak haar hand uit en kuste me op de wang. Dan slik ik. Dan voel je dat je het vertrouwen aan het winnen bent van deze kinderen, dat je veiligheid biedt in deze roerige tijd. De extreme pieken en dalen van het begin zijn er niet meer. Waar we vandaan komen en waar we nu staan: we hebben geen stapjes gemaakt, maar sprongen.”
