Een huis kopen doe je op de vrije markt. Je weet alleen zeker dat je erin kunt wonen als je eigendomsrecht wordt beschermd. Dat kan alleen de staat, de markt niet. En dat, zegt de Amerikaanse filosoof Francis Fukuyama, is precies de kracht van de liberale orde.
In zijn boekje ”Het liberalisme en zijn schaduwzijden” gaat Fukuyama erop in hoe deze orde er in de wereld voorstaat.
In een chaos bestaat geen (eigendoms)recht. Daar geldt alleen het recht van de sterkste. In veel landen gaat het er min of meer nog altijd zo aan toe. De rijkste man ‘koopt’ het presidentschap en benoemt vervolgens de rechters die naar hem luisteren.
De economie kan echter alleen bloeien als de burger weet dat het huis dat hij koopt ook echt van hem is. En dat een onafhankelijke rechter oordeelt over een onduidelijke regel in het contract.
Communisme
Francis Fukuyama werd begin jaren negentig in één klap beroemd met ”Het einde van de geschiedenis en de laatste mens”. Het boek van de Amerikaanse hoogleraar werd een klassieker.
De boodschap was eenvoudig: na de teloorgang van het communisme had de liberale democratie voorgoed gewonnen. De meeste landen die voorheen het liberalisme bestreden, hadden bij het verschijnen van dat boek de weg naar de liberale democratie ingeslagen. Ook voormalige communistische landen houden zich nu (in naam) aan de beginselen van het liberalisme.
Fukuyama bleef niet de man van één boek, maar schreef daarna nog diverse grondige werken. Zoals ”Het bouwen van een staat” (2005), over de vorming van een overheidsapparaat, en ”Identity” (2018) over identiteitspolitiek.
Hongarije
Op de eerste bladzijde van ”Het liberalisme en zijn schaduwzijden” geeft Fukuyama direct al een definitie: een liberale democratie is een staat waar de wet regeert. De uitvoerende macht ligt aan een teugel en geeft zodoende ruimte aan andere machten –zoals de rechterlijke macht– en niet te vergeten ook aan de burger. Een ander woord hiervoor is rechtsstaat.
Dit lijkt misschien allemaal theorie, maar het voorbeeld van de huizenkoop maakt duidelijk hoe praktisch het is. Volgens de auteur zou de naoorlogse economische ontwikkeling niet mogelijk zijn geweest zonder de taakverdeling tussen staat en markt. Zolang de staat het recht niet beschermt, wacht de ondernemer met investeren.
Dit recht moet ook onafhankelijk zijn. In sommige landen wil je als kritische burger niet voor de rechter komen, want die zegt alleen wat de president wil horen. In een liberale rechtsstaat behoort de rechterlijke macht echter vrij te zijn, die ook tegen de regering in kan gaan. Over de onafhankelijkheid van de rechter bestaan natuurlijk grote zorgen: in Rusland en Brazilië, maar evenzeer in Hongarije en Polen.
Ook christenen profiteren van een onafhankelijke rechter. Vorig jaar nog werden enkele christenen aangeklaagd vanwege hun uitlatingen over seksuele ethiek: parlementslid Päivi Räsänen in Finland, ds. Olaf Latzel in Duitsland en ds. A. Kort in Nederland. In al deze zaken besliste de rechter dat deze mensen vrij waren om voor hun overtuiging uit te komen. Hadden deze rechters onder politieke invloed gestaan, dan had het oordeel zomaar anders kunnen zijn.
Christenen profiteren dus van de liberale democratie. Maar eerlijk is eerlijk, christenen hebben er vanouds een haat-liefdeverhouding mee. Het waren beslist niet de gereformeerden die vanaf 1700 deze visie ontwikkelden, maar verlichte filosofen als Montesquieu.
De kerntaak van de overheid was niet langer de mensen voor te houden wat een „goed leven” is, maar het leven zelf in bescherming te nemen, door vrede en veiligheid centraal te stellen. Goed en kwaad lagen vanaf nu bij de burger zelf. De staat nam de dijken voor zijn rekening.
Fukuyama vindt het daarom kwalijk dat progressieven vandaag weer terug willen naar een overheid die normen en waarden dicteert, voornamelijk rond seksualiteit. Dat is actueel.
Aardbeving
De vraag is wel of Montesquieu in de huidige staat nog zijn eigen visie zou herkennen. De moderne staat doet veel meer dan de veiligheid bewaken. Of misschien is het wel andersom: dat de overheid liever bezig is met lhbti-rechten te versterken –ook als dat schuurt met de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van meningsuiting– dan met het investeren in een goede krijgsmacht. Tot de Oekraïnecrisis waren de meeste legers in Europa zwaar onderbezet. Ook in het aardbevingsgebied Groningen heeft de overheid vrij bewust de veiligheid verwaarloosd, terwijl ze aan de andere kant van de wereld vrouwenrechten –inclusief abortus– promootte.
Ook is het de vraag of Montesquieu zou hebben kunnen meemaken dat de overheid de definitie van het huwelijk veranderde. Eeuwen was het zo dat de overheid alleen regelde wat al bestond, namelijk een relatie van man en vrouw. Het openstellen van het huwelijk voor mensen van gelijk geslacht gaat een stap verder, om over het huwelijk van drie of meer mensen maar niet te spreken. Dat is het veranderen van de werkelijkheid zelf. Dat kan alleen met een zeer ruime opvatting over de taak (en macht) van de staat.
Zwakheid
De liberale democratie is iets totaal anders dan het cultureel (of ethisch) liberalisme. In politiek en media wordt soms gezegd dat „abortus en democratie aan elkaar zijn verbonden”. Dit is echter onjuist. Ook ethisch conservatieve mensen hoeven zich niet bezwaard te voelen om de liberale rechtsstaat te verdedigen.
Het is jammer dat Fukuyama deze discussie wel af en toe zijdelings raakt, maar niet uitdrukkelijk aan de orde stelt. Hij noemt het wel een „zwakheid” van het liberalisme dat er geen gedeelde normen en waarden zijn, maar gaat daar verder niet op in.
Het accent in zijn boekje ligt vooral bij de (economische) problemen van het neoliberalisme. De morele kant blijft wat onderbelicht. Dat is zonder meer een gebrek aan dit boek. Niettemin zal het moeilijk zijn een tweede boekje over dit actuele onderwerp te vinden dat zo toegankelijk is en zo veel overzicht biedt.
Boekgegevens
”Het liberalisme en zijn schaduwzijde”, Francis Fukuyama; uitg. Atlas Contact; 224 blz.; € 21,99
