Het kerkgebouw van Cornerstone VR Church is een exacte kopie van de ‘moederkerk’ in Yuba City (Californië). Zelfs de gebrandschilderde ramen ontbreken niet. Maar wie door z’n vr-bril naar buiten kijkt, ziet alleen wat dennenbomen in lage resolutie. ”De Hoeksteen” –zoals je de naam van de kerkelijke gemeente kunt vertalen– is dan ook een virtuele kerk.

Een kerk in een uithoek van de digitale wereld dus, waar op zondag bezoekers in wasbeeroutfit gebroederlijk naast ”avatars” –onlinepersonages– in tweedelig grijs zitten. En waar ze de kerk bijna ongemerkt weer kunnen verlaten als de boodschap hun in het virtuele vlees valt of als de wereld trekt. Maar waar de drempels ook zo laag zijn dat dolers in het parallelle universum er als vanzelf binnen kunnen vallen. En waar kerkmuren niet bestaan.

De digitale wereld is volop in ontwikkeling. Nadat Facebook-ceo Mark Zuckerberg in 2021 aankondigde miljarden in de ”metaverse” te willen investeren –en zijn bedrijf daarom zelfs omdoopte tot Meta– rijzen de bouwprojecten er de pan uit. Bedrijven claimen er voor miljarden dollars een lapje digitale grond, zodat ze vooral maar aanwezig zijn vóórdat de virtuele wereld echt hip wordt. Al is ”werelden” misschien een betere term, want hét metaversum bestaat niet. Er zijn namelijk verschillende ‘planeten’, zoals Roblox, Decentraland en The Sandbox, digitale omgevingen met elk hun eigen doelgroepen en activiteiten.

Het metaversum mag dan klinken als een abstracte wereld, een bezoekje eraan heeft weinig om het lijf. Om er te komen, hoeven gebruikers alleen maar een app of website te openen en een zogenoemde avatar aan te maken. Die avatar is hun digitale persoonlijkheid, waarmee ze door een virtuele ruimte kunnen struinen en dingen kunnen doen. Soms is een snelle internetverbinding daarvoor voldoende, andere keren zijn een vr-bril en ”controllers” –apparaten die je in de hand houdt en waarmee je een avatar kunt besturen– nodig om in deze digitale wereld te bivakkeren. Wie een nog intensere ervaring wil, kan daarbij een ”haptisch vest” aantrekken. Dat maakt elke aanraking of actie voelbaar tot op het bot – alsof je in levenden lijve door de virtuele ruimte trekt.

Door de baanbrekende ontwikkelingen op het gebied van kunstmatige intelligentie (AI) staat het metaversum tijdelijk iets minder in de belangstelling. Maar visionairs voorzien dat juist de combinatie van AI en het metaversum technologische superkrachten kan ontketenen. „Dankzij ChatGPT kun je binnenkort in het metaversum praten met je dode moeder”, verzekerde de oprichter van metaversum Somnium Space onlangs aan een journalist. Het bedrijf werkt aan een ”Live Forever”-modus, waarin gebruikers hun gestorven dierbaren kunnen laten voortleven. De nieuwste ontwikkeling daarbij is de integratie van de populaire chatbot van OpenAI, zodat overledenen na hun dood als avatar kunnen doorleven.

Grenzen, fysiek of ethisch, zijn er dus niet in het metaversum. Daardoor kunnen dood en leven binnenkort dwars door elkaar lopen. Bovendien lijkt wetteloosheid in het metaversum vrij spel te hebben. Wie in Decentraland steelt, gaat in de echte wereld vrijuit. Wie in VRchat een ander aanrandt ook. Soms levert dat hallucinante situaties op: begin 2022 liet burgerrechtenorganisatie SumOfUs weten dat enkele medewerkers in een virtuele wereld waren verkracht en aangerand. De handelingen vonden virtueel plaats, maar slachtoffers zagen het voor ogen gebeuren via hun vr-bril. Via haptische vesten voelden ze bovendien trillingen op plaatsen waar de dader zich aan hen vergreep. De ervaringen waren „desoriënterend” en „verwarrend”, aldus SumOfUs.

Levensveranderend

Jeff Reed kent de verhalen van dichtbij. Onlangs sprak de directeur van Metaverse Church NEXT, onderdeel van kerkplantersorganisatie Leadership Network, met een meisje van wie de avatar werd verkracht in een virtuele wereld. De gebeurtenis beschadigde haar emotioneel zo dat ze psychische klachten ontwikkelde. In zo’n door en door slechte omgeving heeft de kerk niets te zoeken, zei het slachtoffer. Maar daarmee is Reed het hartgrondig oneens: juist op een plek van wetteloosheid moet de kerk present zijn. Want, zegt Reed, de virtuele werkelijkheid biedt de kerk een ongelooflijk zendingsveld. „Het is een sociale wereld die drijft op het onderlinge gesprek. Waarom zou je het dan niet over Jezus hebben?”

De kale, breedgeschouderde Amerikaan is al jarenlang betrokken bij „digitaal discipelschap”. Lang voordat het metaversum ook maar begon te bestaan, organiseerde hij al digitale Bijbelstudies. Met de opkomst van virtual reality kwam daar een activiteit bij: velddiensten in het metaversum. Sinds 2018 helpt Reed kerken na te denken over „digitale kerkplanting” op sociale media en in virtuele werelden.

Kerken die een rol in de virtuele wereld willen spelen, moeten inzetten op „contextualisatie”, zegt Reed. Hij bedoelt ermee dat ze aansluiting moeten zoeken bij de omgeving waarin ze zich begeven. Het betekent volgens hem ook dat kerken hun doen en laten moeten afstemmen op de specifieke virtuele wereld waarin ze actief zijn. Reed: „Een kerk in Horizon Worlds, het metaversum van Facebook-moederbedrijf Meta, vraagt om een andere insteek dan een rauwe wereld zoals VRchat, waarin geen ouderlijk toezicht mogelijk is.”

En, vervolgt hij, het is belangrijk om te bedenken dat veel virtuele werelden gericht zijn op kleinschaligheid. „De technologie is zo ontworpen dat er hooguit ruimte is voor vijftig personen. Maar daardoor kunnen relaties wel een heel belangrijke rol spelen.”

Cijfers over het aantal kerken in de virtuele wereld heeft Reed niet, al kent hij er zo’n dertig van allerlei denominaties. Dat daar levensveranderende dingen gebeuren, gelooft hij vast. „De meeste kerkgangers in de virtuele wereld zijn atheïst, agnost of kerkverlater. Ik ken verhalen van satanisten en neopaganisten die er Jezus leerden kennen.”

En wonderen gebeuren er ook, zegt hij. Ja, geeft hij toe, de ene kerk in het metaversum is nu eenmaal charismatischer dan de andere. „Maar ook al is de virtuele werkelijkheid virtueel, ze is wel werkelijkheid. God werkt er.”

Geest én lichaam

Ook dr. Marten Visser ziet plaats voor de kerk in het metaversum. Want, zegt de missionair directeur van GlobalRize Nederland, waar God noch gebod is, kan de kerk God en gebod toevoegen.

Visser is met zijn organisatie nauw betrokken bij evangelisatie via internet. Toch hoopt hij dat het metaversum geen succes wordt. „De belangrijkste reden om te denken dat het metaversum heel groot gaat worden, is omdat Facebook er vol op inzet”, zegt hij. „Het idee van het bedrijf is dat het metaversum een belangrijk onderdeel van het leven wordt. Dat vind ik geen aantrekkelijk idee.” Maar, gaat de internetzendeling verder, „als het wel lukt, en dat zou zomaar kunnen, dan moet je er zijn en het hebben over God en over geestelijke dingen. Over de eeuwigheid en over wat goed, schoon en waar is. Anders wordt het er een trieste bedoening.”

Om die reden is Cornerstone VR Church ook aanwezig in de virtuele wereld, vertelde voorganger Jason Polin afgelopen zomer aan de Amerikaanse nieuwszender CNBC. Verwacht er echter niet de structuur en orde te vinden die je tijdens een gemiddelde kerkdienst op de Biblebelt aantreft: het is tijdens de virtuele eredienst een komen en gaan van kerkgangers, die gerust met elkaar praten tijdens de preek of presentatie.

Visser noemt dat „een kracht van de virtuele techniek”: „Ik vind het prachtig als er ergens een zoete inval is waar je al je vragen kunt stellen in een niet-bedreigende omgeving. Het is geweldig om daar het Evangelie te laten klinken.” Maar, vervolgt hij, laat de virtuele kerk niet een vervanging zijn van de fysieke kerk. Want dáár is de gemeenschap waarin je door God wordt aangesproken en waarin je elkaar aanspreekt. „Ik kan mij prima voorstellen dat de digitale aanwezigheid een component wordt van kerk-zijn. Maar het kan er niet toe beperkt blijven. Als je achter een scherm zit, doet alleen je geest mee, niet je lichaam. Als dat Gods bedoeling was geweest, zou Hij prima toe hebben gekund met engelen, en waren de aarde en de mens overbodig. Puur digitale kerk is een ontkenning van de lichamelijkheid van de mens, en daarmee van Gods bedoeling in de schepping.”

De christelijke aanwezigheid in het metaversum moet volgens de internetzendeling dan ook niet bestaan uit een kerk, maar uit evangelisatie die zoekers kan doorverwijzen naar een echte kerk. Kerken die echt willen inzetten op presentie in de virtuele wereld, zouden de activiteiten daar een verlengstuk moeten maken van wat ze in de echte wereld doen. Visser: „Het metaversum is dan geen spel, maar onderdeel van het gewone leven. Niemand moet de allereerste ”Baptistenkerk van het Metaversum” willen starten, maar dat de hervormde gemeente van Katwijk ook in het metaversum te vinden is, is een prima idee.”

Reed ziet andere mogelijkheden. „De roeping van de kerk is in het metaversum praktisch hetzelfde als in de echte wereld”, zegt de Amerikaan. Hij wijst erop dat de liturgie in kerkdiensten in de virtuele wereld nauwelijks afwijkt van die in de fysieke wereld.

Maar, erkent Reed, de virtuele eredienst roept ook theologische vragen op. Hij kent virtuele kerken waarin de sacramenten worden bediend. „Dat ligt in bepaalde kerken gevoelig.”

Vorig jaar deelde een pastor in een digitale kerk het verhaal van een kerkganger met een spierziekte die digitaal werd gedoopt. Internetzendeling Visser is er stellig over: sacramenten horen pertinent niet thuis in het metaversum. „Water en brood en wijn komen niet uit een scherm, maar komen uit Gods hand via een menselijke hand tot ons.”

Persoonlijk contact onvervangbaar

„Je proeft het: ik ben nog wat sceptisch over de kansen van het metaversum”, zegt Visser. Met GlobalRize evangeliseert hij voorlopig nog op een traditionele manier – via verschillende websites en cursusplatformen – maar hij sluit niet uit dat zijn organisatie vroeg of laat alsnog de virtuele wereld betreedt. Toch ziet hij meer kansen in kunstmatige intelligentie.

„We zouden GPT-3, het algoritme achter ChatGPT, kunnen trainen op christelijke materialen, zodat we goede content kunnen produceren en vragen goed kunnen beantwoorden”, legt de internetzendeling uit. Daarnaast ziet hij kansen voor ‘minder vergaande manieren’, waarbij kunstmatige intelligentie suggesties doet voor onderwerpen of voor de opbouw van artikelen.

Blijft voorlopig een belangrijk probleem bestaan: het ontbreken van de persoonlijke relatie. Visser: „Bij kunstmatige intelligentie wordt het snel onduidelijk of je contact hebt met een mens. Wij richten ons er echter op persoonlijk contact aan te bieden, en dat blijft zo. Misschien kan ChatGPT kan ooit alle goede antwoorden geven, maar het algoritme zal nooit echt voor iemand kunnen bidden en om iemand kunnen geven.”