Lutherse gemeenten maken zich zorgen over de toekomst. Ze zien hun ledenaantallen dalen, hun leden vergrijzen en de bestuurskracht sterk verminderen. Door die krimp staat de toekomst van de lutherse traditie in Nederland onder druk, vrezen zij. Op de kerkvergadering van zaterdag bespreekt de Protestantse Kerk in Nederland hoe dat te keren.

De Friese lutheranen, verenigd in de evangelisch-lutherse gemeente Leeuwarden-Harlingen, herkennen de problemen waar veel lutherse gemeenten mee te maken hebben. De gemeente telde eind 2021 163 belijdende leden en vijftien mensen die als ”vriend van gemeente” staan ingeschreven. Momenteel komen er nog ongeveer twintig mensen naar de zondagse vieringen. Sinds vorig jaar is er niet meer iedere zondag een dienst.

Huisgemeente

Er zijn eigenlijk te weinig bestuurders om de gemeente te kunnen laten bestaan, zegt kerkrentmeester Marc Braaksma (60). Vorig jaar is vergaderd over de toekomst. „Bijna alle betrokken kerkleden hebben vroeger functies in het bestuur gehad. De realiteit is dat de huidige bestuurders de jongsten zijn in het gezelschap, maar die kunnen het niet blijven doen: ikzelf zal voor mijn werk naar het midden van het land verhuizen. Dan blijft er eigenlijk nog maar één bestuurder over, en die kan niet de hele kerk in zijn eentje besturen. Kortom, er blijft een groepje mensen dat graag de diensten continueert, maar we kunnen geen bestuur meer vormen.”

De lutherse gemeenten in Noord-Nederland (Groningen, Oost-Groningen, Zwolle, Kampen en Leeuwarden) hebben een verzoek bij de synode ingediend om te onderzoeken of zij meer kunnen samenwerken. Volgende week zal het eerste gesprek daarover plaatsvinden. Op tafel ligt onder meer het scenario dat de Friese lutheranen verder gaan als een huisgemeente. Dat betekent dat ze niet meer als een zelfstandige kerk functioneren, maar onder de vleugels van een andere gemeente gaan opereren.

Kerk verkopen

Braaksma noemt het onontkoombaar dat de lutherse kerk aan de Nieuwe Oosterstraat in Leeuwarden in de toekomst verkocht zal worden. „Het is een rijksmonument en de lutherse synode wil wel graag een rol blijven spelen, omdat het gaat om luthers erfgoed. Hoe dat moet, weten we nog niet. Maar in het recente verleden hebben verschillende lutherse kerkbesturen hun kerk al verkocht en daardoor is al erfgoed verloren gegaan. Zonder dat de lutheranen daar verder nog iets aan kunnen doen.”

Dat is een van de thema’s die zaterdag op de agenda staan van de PKN-synode. In de notitie ”Duurzaam luthers” gaat het over het „dubbele spoor” van de gereformeerde en de lutherse tradities binnen het kerkgenootschap. Het is „een verantwoordelijkheid van de kerk als geheel om beide tradities vindbaar te houden”, staat in het document. „Als kerk hebben we de gezamenlijke verantwoordelijkheid om deze traditie vindbaar te houden, ook met een blik op de toekomst van de kerk als geheel.”

De lutherse traditie is gebaseerd op het werk en de inzet van Maarten Luther (1483-1546). Centraal staan de drie ”sola’s” van Luther: Sola Gratia (uit genade alleen), Sola Fide (uit het geloof alleen), en Sola Scriptura (uit of door de Schrift alleen). Wat dat in de praktijk betekent, wordt uitgelegd door de evangelisch-lutherse gemeente in Amsterdam: „Lutheranen hebben een open visie op de Bijbel. Niet alle uitspraken hebben een even groot gewicht. Zij moeten getoetst worden aan het leven en leren van Jezus Christus. Dit geeft de lutheraan de nodige vrijheid en het nodige houvast. Wat lutheranen geloven is wel vastgelegd in belijdenisgeschriften, maar die zijn een samenvatting van het geloof uit de tijd waarin ze zijn geformuleerd: de interpretatie ligt niet voor eeuwig vast.” Oftewel: „In het kort zijn lutheranen vrije en blije mensen.” In dat lossere zien de lutheranen „een accentverschil met de calvinisten”.

Toekomstscenario

Het gesprek op de kerkvergadering is een vervolg op de vorig jaar opgestelde notitie ”Voor de wind zeilen – Duurzaam luthers in Nederland in 2030”. Daarin wordt al een pessimistisch beeld geschetst: als er niets gebeurt, bestaat de kans dat de spirituele traditie van het lutherse gedachtegoed over twintig jaar gereduceerd is tot een „museaal fenomeen”, zo stellen de schrijvers. Om dat te voorkomen wordt binnen de Protestantse Kerk het project ”Duurzaam luthers” opgezet. Daarmee moet de lutherse traditie verspreid over Nederland levend en zichtbaar blijven.

Braaksma is niet hoopvol over de lutherse toekomst. „Men wil vermijden dat het lutherse iets museaals wordt, maar ik weet niet of dat kan. Als er nauwelijks meer kerkgemeenten zijn, nemen de middelen van de synode ook af en koers je daar gewoon op aan. Er zijn enkele florerende lutherse gemeenten, zoals Noord-Brabant. Laten we daarvan uitgaan en vooral wel aansturen op het museaal fenomeen: ga vooral na hoe en waar dat museum komt en hoe dat stand kan houden. Zonder aanwas, zonder doop, zonder maatschappelijke relevantie hebben deze kerken te weinig te bieden om van invloed te kunnen zijn.”

De toekomst ligt niet in de zondagse eredienst, constateert de kerkrentmeester van de Friese lutheranen. Hij adviseert: „Ga online, ga digitaal en laat Luther terugkeren in de sociale media. Daar ligt een grote behoefte aan waarde, richting en begrip. Maar op zondag? Dan doen we boodschappen.”