Voor het eerst in de geschiedenis wordt de koning voor de rechter gesleept. Aanklager is Republiek, de club die voorheen Republikeins Genootschap heette. Via een crowdfundingsactie zamelde de antimonarchistische vereniging bijna 40.000 euro in om het proces mogelijk te maken.

Vijf vragen over deze opmerkelijke zaak.

Waarom daagt Republiek de koning voor de rechter?

Om de vermeende macht van de koning te beperken. Volgens de republikeinen wordt de koning bevoordeeld in het recht en is er daarom geen eerlijk proces tegen hem mogelijk. De vraag staat dan ook centraal of rechtszaken waar de koning bij betrokken is, bijvoorbeeld als het gaat om de publicatie van privéfoto’s van de Oranjes, voldoen aan de eisen van een eerlijk proces.

Op basis waarvan eist de vereniging verandering?

Volgens Republiek strijden de „privileges” van de vorst met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Daarin staat dat partijen dezelfde kansen krijgen als ze voor de rechter staan. Bij de koning is daarvan geen sprake, stelt Ewout Jansen, advocaat van Republiek. „Rechters en advocaten zweren trouw aan de vorst, magistraten worden door hem benoemd, zijn portret hangt in de rechtszaal en wetten op basis waarvan rechtgesproken wordt, kunnen door de koning worden vertraagd of geblokkeerd.”

Hoewel dat soort zaken een symbolisch of ceremonieel karakter hebben, roepen ze volgens de republikeinen vragen op over de onafhankelijkheid van rechters. „Besluiten van de koning vallen onder het staatsgeheim. We kunnen dus nooit weten of hij zijn macht gebruikte”, stelde voorzitter Floris Müller eerder in het Reformatorisch Dagblad.

Willem-Alexander zelf kunnen we dus woensdag niet in de rechtszaal verwachten?

Die optie lijkt uitgesloten, want als hij zich gaat verdedigen zou dat juist zijn onafhankelijke positie kunnen schaden. Artikel 77 van het Wetboek van rechtsvordering schrijft bovendien voor dat „alle procedures tegen de koning worden ingeleid en voortgezet ten name van een door hem aan te wijzen gemachtigde”. Naar alle waarschijnlijkheid stuurt hij een advocaat. Volgens de republikeinen ook een duidelijk voorbeeld van de „voordeeltjes” die de koning geniet.

Hoe kansrijk is de zaak?

Dat een schilderij van de koning leidt tot niet-onafhankelijke rechters, is natuurlijk geen sterke stelling. Belangrijker is dat de Grondwet de onafhankelijkheid van rechters waarborgt. Bovendien lijkt de macht van de koning meer een politieke dan juridische discussie. Volgens de Staat hoort een debat over de bevoegdheden van de koning dan ook niet thuis in de rechtszaal, maar in het parlement en de samenleving. Zijn positie is het resultaat van politieke keuzes, die de afgelopen 200 jaar zijn gemaakt in onze democratische rechtsstaat.

Frappant is vooral dat de republikeinen blijkbaar tóch zoveel vertrouwen in de rechtsgang hebben, dat ze de macht van koning via de rechter willen beperken.

Moet de koning zich zorgen maken over het beperken van zijn bevoegdheden?

Over haar eigenlijke doel doet Republiek niet geheimzinnig: afschaffing van de monarchie. Zolang daar te weinig draagvlak voor is, zaagt de vereniging graag aan de stoelpoten van de troon. De rechtszaak lijkt dus vooral een manier om de publiciteit te halen.

Opvallend is dat de republikeinen tot een paar jaar geleden haast een slapend bestaan leidden. Sinds het aantreden van voorzitter Floris Müller, in september 2020, treedt de vereniging nadrukkelijk naar buiten. Zo protesteerden aanhangers afgelopen jaar op Koningsdag en Prinsjesdag tegen de monarchie. Dat bleef beide keren bij slechts een man of dertig.

Verder probeert de club handig in te spelen op de gekelderde steun voor de monarchie na de beruchte Griekenlandvakantie in coronatijd. Dat kan de aanhang vergroten. Tegelijk kan het koningshuis wel tegen een stootje dankzij zijn eeuwenlange historie en stevige positie. Een koning kan niet, net als politici, snel naar huis worden gestuurd als het volk ontevreden is over zijn functioneren.