Sinds begin negentiende eeuw is het voetbal onderdeel van de westerse cultuur, zegt cultuurhistoricus Léon Hanssen. Waar voetbal nu een volkssport is, was de bezigheid destijds weggelegd voor rijke mensen en daarmee een luxeverschijnsel. „Armen werkten zo’n tien tot twaalf uur per dag en hadden nauwelijks vrije tijd.”

Gaandeweg de twintigste eeuw krijgt het voetbal een meer centrale rol binnen de maatschappij. „Elke zuil kreeg haar eigen sportvereniging en voetbal werd door alle lagen van de samenleving gespeeld en gekeken.” Volgens de historicus was dat aanvankelijk best een positieve ontwikkeling. „Wie voetbalt, leert te denken in teamverband, respect te hebben voor de tegenstander en het is natuurlijk gezond voor het lichaam.”

De sport maakte afgelopen decennia wereldwijd een enorme ontwikkeling door, zowel op commercieel gebied als in populariteit. Hanssen: „Ik was tien jaar geleden in Ghana. Mensen hebben daar verder helemaal niks en leven in de meest erbarmelijke omstandigheden. Maar tot in de kleinste dorpjes werd daar via de tv naar voetbal gekeken. Dat is natuurlijk bizar.”

De sport die aanvankelijk in amateur- en vrijwilligersverband begon, is volgens de cultuurhistoricus nu zo erg geprofessionaliseerd dat er geen weg terug meer is. „Er zitten mooie elementen in het voetbal, denk aan de gemeenschapszin. Maar nu die vreselijke, dictatoriale en monopolistische wereldvoetbalbond FIFA de macht heeft, is het hele domein vercommercialiseerd. In principe zijn voetballers gewoon loonslaven geworden.”

Kijkcijfers

Dat het WK voetbal zich nu in Qatar afspeelt is volgens de cultuurhistoricus een rechtstreeks gevolg van de macht van het geld in de voetballerij. „Het is in dat land met een hele hoop mensenrechten bedenkelijk gesteld, maar dat is blijkbaar helemaal geen issue voor de FIFA.”

Leeft dit WK voetbal daardoor ook minder in Nederland dan vorige edities? Hanssen vermoedt van wel. „Bij vorige wereldkampioenschappen waren de straten oranje gekleurd. De pleinen stonden vol als Nederland een wedstrijd speelde. Als ik nu door mijn buurt fiets, zie ik maar één huis waar oranje vlaggetjes hangen. En ook supermarkten houden nauwelijks WK-acties.”

Die bevinding sluit aan bij onderzoek van tv-programma Radar van begin november. Daarin gaf 80 procent van de respondenten aan het een goede zaak te vinden dat supermarkten hun WK-campagnes schrappen of aanpassen vanwege de situatie in Qatar.

De kijkcijfers bevestigen dat beeld. De eerste wedstrijd van Oranje tegen Senegal van afgelopen maandag trok zo’n 4,3 miljoen kijkers. Dat zijn er beduidend minder dan het eerst duel van het Nederlands Elftal tijdens het Europees kampioenschap van 2020. Die wedstrijd werd door ruim een miljoen meer mensen bekeken.

Volgens Hanssen komt de desinteresse deels door het ongemak dat Europese voetbalfans voelen bij de situatie in Qatar. „Die ongemakkelijkheid komt voort uit een toenemend moreel bewustzijn in westerse landen. Dat zie je bijvoorbeeld ook aan de aandacht voor grensoverschrijdend gedrag.” Het besef gaat volgens hem gepaard met een gevoel van verhevenheid. „Wij Nederlanders zijn graag het braafste jongetje van de klas. Als ik niet kijk naar het WK voel ik me stiekem beter dan de buurman die wel kijkt. En daardoor komt er een maatschappelijke discussie op gang.”

Hanssen vindt het „prijzenswaardig” dat een deel van de westerse supporters zijn bedenkingen heeft bij dit WK. Het zegt volgens hem iets over de mate waarin democratische beginselen in het Europese gedachtegoed verweven zijn. „De Tweede Wereldoorlog heeft in Europa een sterk gevoel voor onrecht losgemaakt. Nu de democratische waarden in steeds meer landen onder druk staan, komt dat extra naar boven.” Maar hij ziet ook dat de welvaart van westerse landen een rol speelt. „Wij zijn zo rijk dat we het kunnen permitteren ons druk te maken over mensenrechten.”

Toch denkt de historicus dat de verminderde interesse in dit WK ook een andere oorsprong heeft. „Mensen worden op dit moment platgegooid met crisissen. Ze hebben wel andere dingen aan hun hoofd dan voetbal. Denk aan de hoge energierekening, dure boodschappen en de oorlog in Oekraïne.”

Opgeheven vingertje

Koen Janssen, die het boek ”90 minuten oorlog” schreef over de invloed van politiek op het WK voetbal, denkt dat het verloop van het toernooi vooral bepaalt of het evenement gaat leven in Nederland. „Als Oranje in de halve finale komt, stijgen de kijkcijfers natuurlijk. En ook de mensen die niet kijken uit moraliteitsbesef zullen zich dan achter de oren krabben. Dan gaan de principes misschien wel overboord”, zegt hij met een lach. Maar vooralsnog leeft het toernooi volgens hem „absoluut minder” dan eerdere EK’s en WK’s.

Dat juist dit evenement zoveel maatschappelijke verontwaardiging teweegbrengt, komt volgens de schrijver door een „cocktail van giftige omstandigheden”. De toewijzing van het WK aan Qatar verliep volgens hem dubieus. „Dat was één groot omkoopschandaal.” Daarnaast is Qatar een land met een bescheiden voetbalcultuur. „Er moesten allemaal nieuwe stadions gebouwd worden, wat niet echt duurzaam is.” Daarbij komen nog de omgekomen arbeiders en het feit dat de golfstaat de mensenrechten niet hoog in het vaandel heeft staan.

Juist die opeenstapeling zorgt er volgens de schrijver voor dat er zoveel ophef is. Want elk voetbaltoernooi heeft naar zijn mening wel iets controversieels. „Denk aan de sloppenwijken die geruimd werden voor de bouw van stadions in Zuid-Afrika. En zelfs bij het WK in Duitsland in 2006 waren er berichten van omkoping.”

Janssen ziet wel dat er in de rest van de wereld nauwelijks over de kwestie-Qatar wordt gediscussieerd. „In Afrika, Azië en Zuid-Amerika leeft dit WK net zo veel als andere voetbaltoernooien. Die kijken heel anders naar dictatoriaal bewind en schending van mensenrechten. Zij denken: „Daar heb je Europa weer met zijn opgeheven vingertje”.”

Over de vraag of de FIFA zich iets aantrekt van alle westerse kritiek kan Janssen kort zijn: „Nee, helemaal niks.” Alleen als er wereldwijd hele grote aantallen mensen niet gaan kijken, zal de voetbalorganisatie volgens de schrijver beter nadenken over de toewijzing van een volgend WK aan een dubieus land. „Voor 2030 is Saudi-Arabië een van de kanshebbers. We zullen zien.”