De leider van de Rooms-Katholieke Kerk, die begin vorige maand tweemaal tussen leven en dood zweefde, leek juist weer aan de beterende hand. Nog maar drie dagen geleden bezocht hij, onder luide toejuiching van de gedetineerden, de Romeinse gevangenis Regina Coeli. Op eerste paasdag begroette hij, aarzelend maar duidelijk, vanaf het bordes van de basiliek de rooms-katholieken op het Sint-Pietersplein. Kort daarvoor had hij zelfs tijd gevonden voor een korte ontmoeting met de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance.

De ”sede vacante” is begonnen: de periode zonder absolute leider

Toen de Amerikaanse kardinaal Kevin Farrell kort voor 10.00 uur bekendmaakte dat de paus om 07.35 uur op tweede paasdag was „teruggekeerd in het huis van de Vader”, kwam dat dan ook voor de meest ervaren vaticanisten als een complete verrassing. Terwijl het Sint-Pietersplein volliep met treurende rooms-katholieken, de Italiaanse televisieschermen werden gevuld met aan de overleden paus gewijde marathonuitzendingen en vanuit de hele wereld rouwbetuigingen binnenkwamen, begon in het Vaticaan de zogeheten ”sede vacante”, de periode waarin de Rooms-Katholieke Kerk zonder absolute leider blijft.

Naar verwachting zal de nieuwe paus binnen drie weken zijn opwachting maken

Camerlengo

Het dagelijks bestuur van de kerk wordt tijdelijk overgenomen door Farrell, in zijn functie van camerlengo (kardinaal kamerling). Belangrijke evenementen, zoals de ontvangst van buitenlandse staatshoofden en al aangekondigde heiligverklaringen, worden opgeschort tot na de uitverkiezing van Franciscus’ opvolger. Het is dus wenselijk dat de ”sede vacante” niet te lang duurt, en naar verwachting zal de nieuwe paus dan ook binnen drie weken zijn opwachting maken.

De komende dagen staan in het teken van een vast ritueel. De pauselijke appartementen zijn na diens overlijden verzegeld en de zegelring, die het symbool was van zijn macht, is vernietigd. Daarmee is de ”Novena” ingegaan, een rouwperiode van negen dagen, waarin de in Rome aanwezige kardinalen dagelijks de zogenoemde ”Novendiali” opdragen, rouwmissen en gebeden voor Franciscus.

Ceremonie

Het gebalsemde lichaam van de gestorven paus wordt woensdag naar de Sixtijnse Kapel overgebracht, gehuld in pauselijke kledij, met een witte mijter, een rode kazuifel en het pallium, een witte sjaal met zwarte kruisen, dat de herderlijke macht symboliseert. Terwijl hij daar ligt opgebaard, kunnen rijen gelovigen hem drie dagen lang hun eer bewijzen. De uitvaart vindt plaats tussen de vierde en zesde dag na het overlijden.

De ceremonie is vorig jaar vereenvoudigd door de paus zelf, die als franciscaan wars was van veel religieuze opsmuk. Hij wordt zodoende niet zoals zijn voorgangers opgebaard op een katafalk (een kleine verhoging) en in drie in elkaar passende kisten van cipressenhout, lood en eikenhout, maar in een eenvoudige open kist.

De uitvaartmis werd traditioneel binnen de Sint-Pieter gehouden, maar om zoveel mogelijk rooms-katholieken de mogelijkheid te bieden om deel te nemen, werd de eredienst voor de vorige twee pausen, Johannes Paulus II en Benedictus XVI, op de trappen voor de basiliek opgedragen. Het is waarschijnlijk dat ook die voor Franciscus daar zal plaatsvinden.

Vorige pausen werden vervolgens bijgezet in de Vaticaanse Grotten onder de Sint-Pieter, dicht bij het (vermoedelijke) graf van de apostel, maar Franciscus heeft ook met die gewoonte willen breken. Hij komt te liggen in de basiliek van Santa Maria Maggiore, waar Maria wordt vereerd als beschermvrouwe van Rome. Franciscus was aan haar zeer toegewijd en er staat al een tombe voor hem klaar, naast een relikwie van de zogenoemde heilige kribbe.

Conclaaf

Vijftien dagen na de dood van de paus volgt het conclaaf, dat zijn opvolger moet kiezen. In het verleden kon dat lang duren, soms zelfs jaren, maar tegenwoordig is het snel bekeken. De verkiezing van Franciscus in 2013 werd in twee dagen beklonken, die van Johannes Paulus II in 1978 in drie dagen en die van Benedictus XVI in 2005 in slechts een dag. Er is geen reden om aan te nemen dat het nu veel anders zal gaan.

De deelnemers aan het conclaaf hebben de afgelopen maanden, toen de gezondheid van de paus zienderogen achteruitging, al ruim de kans gehad om in officieuze ”preconclaven” deals te sluiten over de keuze van zijn opvolger. Snel ingevlogen kardinalen uit ver van het Vaticaan gelegen gebieden krijgen nu tijdens de ”novena” de kans om zowel het kerkelijk machtscentrum als elkaar beter te leren kennen.

De uitslag van het conclaaf is moeilijk voorspelbaar

Dat betekent niet dat de keuze nu al vaststaat. Integendeel, het komende conclaaf verschilt danig van de vorige en dat maakt de uitslag moeilijk voorspelbaar. Het college van kardinalen telt momenteel 252 leden, meer dan ooit. Van hen zijn 117 tachtig jaar en ouder, wat inhoudt dat ze niet deel kunnen nemen aan de pausverkiezing (maar in de wandelgangen wel hun invloed kunnen aanwenden om deze of gene kandidaat te steunen). Daarmee blijven er 135 ‘kieskardinalen’ over om uit te maken voor wie de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel straks witte rook zal uitstoten. Dankzij het beleid van Franciscus, zelf de eerste niet-Europese paus, om zijn kerk universeler te maken, zijn de Europese kiesmannen daarbij met 59 van de 135 voor het eerst in de minderheid.

Van die 135 hebben 108 de kardinaalshoed te danken aan Franciscus, die zo een duidelijk stempel op het kiescollege heeft gedrukt. Maar dat wil nog niet zeggen dat zijn opvolger ook in zijn voetsporen zal treden. Met zijn op barmhartigheid en collegialiteit geconcentreerde beleid heeft hij ook tegenstanders gemaakt en de vraag is hoeveel dat er zijn.