„In the silence pure and deep,/ Where the shadows softly creep,/ There a deer through forest glides,/ Seeking streams where life abides”, zingt een heldere vrouwenstem een Engelstalig gospellied. De tekst is vrijwel moeiteloos te herkennen: die gaat over een hert dat op zoek is naar stromend water. De inhoud van Psalm 42 dus, maar dan in een wat eigentijdsere versie: melodieuze solozang met elektronische instrumenten en een lichte beat ter begeleiding. Kortom, een christelijk lied zoals artiesten er in de achterliggende decennia zo veel componeerden.

Maar: ”Deer Panting for Waters”, zoals het lied heet, werd niet gemaakt door een artiest. Een simpele tekstopdracht op de website suno.ai om een kerklied met orgelmuziek te maken over een hert dat verlangt naar water was genoeg om kunstmatige intelligentie een Engelstalig lied te laten componeren. Het ligt gemakkelijk in het gehoor, rijmt aardig en heeft in elk geval op het eerste gezicht een geestelijke lading. Toegegeven, het gevraagde kerkorgel ontbreekt en op het bevindelijke gehalte van de compositie valt veel af te dingen, maar de liedjesmaker heeft min of meer begrepen wat de strekking van het geestelijke lied moest zijn.

Liedjesmaker

Generatieve kunstmatige intelligentie kan zo ongeveer alles. Zoek je een oplossing om een tekst te schrijven, dan vraag je ChatGPT om hulp. Wil je een leuk plaatje in welke artistieke stijl dan ook, dan wend je je eveneens tot ChatGPT, of tot een van de vele alternatieven. Voor filmpjes van bioscoopkwaliteit is er RunwayML. En wil je een liedje laten maken, dan ga je naar Suno.

De genoemde sites zijn natuurlijk niet de enige die een opdracht, een zogeheten prompt, kunnen omzetten in een kant-en-klaar product. In de tweeënhalf jaar dat ChatGPT stormachtig de wereld veroverde, werden duizenden websites gelanceerd waarop gebruikers AI –al dan niet tegen betaling– alles kunnen laten maken wat ze willen.

En hoewel al die tools hun eigen specialiteit hebben, zien ze er onder de motorkap min of meer hetzelfde uit. Ze bevatten allemaal een code die aan de hand van miljarden bestanden werd getraind om zelf dingen te maken op basis van een opdracht. Een tekstmaker baseert zich op tekst, een plaatjesmaker op plaatjes en een liedjesmaker op liedjes. Zo simpel is het, ook al zijn er vele uren en miljoenen dollars met de ontwikkeling ervan gemoeid.

De beschikbaarheid van al die programma’s nodigt aan de ene kant uit om ze te proberen of te integreren in alledaagse werkzaamheden. Dat gebeurt dan ook volop. Ze roept aan de andere kant ook vragen op. Over de maatschappelijke gevolgen ervan , of over de ethische implicaties, over de echte betekenis van creativiteit of het mogelijke verlies van kwaliteit en authenticiteit. En dan zijn er nog de zorgen over eventueel banenverlies of de eenheidsworst die GenAI zou produceren.

Hoe zit dat in de muziekwereld?

Niet nieuw

„Ik heb geen idee of generatieve AI al wordt gebruikt in de wereld van koraalmuziek voor orgel en religieuze koormuziek”, zegt Dick Sanderman. De componist uit Rijssen, onder meer bekend van zijn koraalbewerkingen van de psalmen, ziet er zelf „geen brood in. Ik ben nog van de oude stempel en componeer met potlood en gum op papier.” Nieuw is het gebruik van kunstmatige intelligentie volgens de componist niet: „Op mijn computer staat Capella, een programma waarmee je muziek kunt noteren. Daarin kun je al jaren een melodie invoeren, waarna de software er een vierstemmige koraalzetting van maakt in de stijl van Bach of Max Reger. Dat moeten de ontwikkelaars de software hebben geleerd op basis van bestaande koraalzettingen van Bach of Reger. Het programma kan dan bepaalde wetmatigheden ook op andere melodieën toepassen.”

In de wereld van klassieke muziek wordt generatieve AI al langer gebruikt, bevestigt ook Martien de Vos. De organist en bladmuziekuitgever uit Mijnsheerenland noemt als voorbeeld DeepBach, een onderzoeksproject met software die koralen in de stijl van Bach kon maken. Daarvoor werd eerst een groot aantal koralen van de componist geanalyseerd. De Vos noemt het resultaat „indrukwekkend”. Maar, zegt hij, de zogenaamde Bachkoralen misten onmiskenbaar bepaalde kwaliteiten. „De opvolging van de gebruikte akkoorden was niet altijd logisch. En je mist een bepaalde spanningsboog, die je in het échte werk van Bach wel hebt.”

En, geeft Sanderman aan, AI is niet in staat om muzikale wendingen of harmonieën te genereren die rechtstreeks verband houden met de tekst. „De muziek van Bach is geniaal door bijvoorbeeld de toepassing van retorische figuren.” Hij doelt daarmee op herhalingen, wendingen en chromatische dalingen in de muziek, waardoor de melodie de inhoud van de tekst weerspiegelt.

Bach speelde nog op andere manieren met melodie en inhoud. Zo gebruikte hij het B-A-C-H-motief als in de tekst het woord ich staat. Door elke letter van zijn achternaam te verbinden met een muzieknoot, maakt hij de tekst dus heel persoonlijk. „AI verzint zoiets niet”, zegt Sanderman.

Beide musici verwachten dan ook dat generatieve AI vooral buiten de muziekwereld zal worden gebruikt; door mensen die, in de woorden van Sanderman, „geen verstand hebben van muziek, maar toch wat muzikaal behang zoeken. In de wachtkamer van de tandarts wil je je op je gemak voelen – met warm licht, een behaaglijke lucht en muziek waarbij je je prettig voelt”, zegt hij. „Met de parameters die aan dat prettige gevoel bijdragen, zal kunstmatige intelligentie echt wel een behangetje kunnen maken.”

Clichés en herhalingen

Terug naar het hertenlied. Wat vinden de musici ervan? „Het eerste wat opvalt, is dat de software de vraag niet heeft begrepen”, stelt Sanderman. „Je wilde een orgelbewerking, instrumentaal, maar kreeg een gezongen lied met orkestbegeleiding waarin even een orgelimitatie te horen is. Het idioom is gelikt, Opwekkingachtig, en op zich niet onaangenaam om naar te luisteren. Als achtergrondmuziekje bij het stofzuigen is deze ballad best bruikbaar.”

„Suno heeft nog weinig kaas gegeten van orgelmuziek”, concludeert De Vos nadat hij het lied heeft gehoord. „Het klinkt alsof de software er geen raad mee weet. Je hoort alleen aan het begin slecht gesampelde orgelmuziek, die vervolgens het hele stuk niet terugkomt. De gebruikte melodieën kloppen muzikaal-technisch, maar zijn voorspelbaar en vertonen weinig ontwikkeling. Daardoor blijft de muziek emotioneel vrij vlak.” De Zuid-Hollandse organist noemt het wel „indrukwekkend” dat Suno een zangstem realistisch kan nabootsen, inclusief dynamische verschillen.

De gegenereerde samples „spreken de muzikale taal van worshipmuziek en zijn duidelijk geworteld in de amusementsmuziek”, zegt Sanderman. „Ze liggen gemakkelijk in het gehoor, en zijn voorspelbaar met veel clichés en herhalingen – alles in de sfeer van Opwekking en Sela.” Het roept bij hem de vraag op of de opdrachtomschrijving niet duidelijk genoeg was of dat AI nog niet zo goed overweg kan met klassieke kerkmuziek. „Misschien heeft men het algoritme nog niet genoeg met goede klassieke orgelmuziek gevoerd?”

Bang dat generatieve muziek ten koste gaat van hun broodwinning zijn beide organisten niet. „De samenwerking van mens en AI biedt ongetwijfeld perspectieven”, zegt Sanderman, „maar kan niet zónder de menselijke inbreng.” En, zegt De Vos, vooral kwalitatief goede, complexere muziek is heel moeilijk na te bootsen. „Muziek die door de eeuwen heen bekend is geworden, zit over het algemeen heel goed in elkaar – met precies dat ene akkoord op het juiste moment of een melodielijn die zich op een bepaalde manier ontwikkelt. Dat zijn aspecten die een beroep doen op iemands gevoel. Goede muziek kenmerkt zich door een balans tussen wetenschap en gevoel. Vooral dat laatste zal onbereikbaar blijven voor generatieve AI.”

Vooralsnog zal AI wel samenhangende klanken kunnen genereren die bedoeld zijn om passief naar te luisteren, verwacht zijn collega Sanderman. „Muzak is een vorm van amusementsmuziek die gebruikt wordt als achtergrondgeluid. Het algoritme kan geen muziek maken die boeit, verrast en ontroert – muziek waarnaar je met aandacht blijft luisteren. Dat zal alleen lukken als AI samengaat met menselijke creativiteit.” Lachend: „AI maakt muzak, geen muziek.”

De Vos vreest dat consumenten door de opkomst van generatieve AI wel veel vaker te maken krijgen met fakemuziek – muziek die niet authentiek is, oppervlakkig blijft, en niet uit het hart komt.__„Ergens is het een manier van manipulatie als de consument niet eens meer hoort dat hij bedrogen wordt”, stelt de organist. „Ik denk dat het geen goede ontwikkeling is als we ons straks bij alles, en zelfs bij kunst, moeten afvragen of iets echt of nep is. Dat voedt je wantrouwen naar alles. Hoe écht iets ook zou kunnen klinken, toch geloof ik dat uiteindelijk alleen muziek die uit het hart komt andere harten zal kunnen raken.”