Een lutherse kerk in Zeeuws-Vlaanderen
De lutherse kerk in Den Haag en de Ronde lutherse kerk in Amsterdam zijn bekende gebouwen, niet in de laatste plaats door hun orgel. Maar waarom staat er in het kleine dorpje Groede, in Zeeuws-Vlaanderen, ook een lutherse kerk?
Het is een wat onopvallend gebouw, dat je maar zo over het hoofd zou kunnen zien: de lutherse kerk in Groede. Wie onderweg is naar het pittoreske dorp ziet al snel de imposante toren van de hervormde Dorpskerk. De lutherse kerk heeft geen toren en staat ook niet in het centrum. Een bordje op de gevel aan de Molenstraat maakt duidelijk dat het gebouw gerestaureerd is met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds.
Adrie Oosterling, mede-initiatiefnemer van Het Vlaemsche Erfgoed (zie ”Museumstraat”), podiumkunstenaar en gids, heeft een kloeke sleutel van zo’n 15 centimeter lengte bij zich. „Die raak je zomaar niet kwijt”, grijnst hij, terwijl hij de toegangsdeur ontsluit. Eenmaal in de kerk ervaar je de stilte en rust van het godsgebouw.
Duidelijk is dat de bakstenen zaalkerk met schilddak nu niet meer in gebruik is als plaats van samenkomst. Een kunstenaar heeft een tentoonstelling ingericht en geeft in de zomermaanden les in het gebouw. Toch is het goed voor te stellen hoe de lutheranen hier samenkwamen. De preekstoel staat er nog, geflankeerd door de psalmborden. Drie kroonluchters hangen aan het blauwe plafond. In de vitrine staat een avondmaalstel.
Vluchtelingen
Hoe komt er een luthers kerkgebouw in een klein dorpje in Zeeuws-Vlaanderen? Oosterling gaat er even goed voor zitten in zijn atelier, recht onder een schilderij waarop Maarten Luther en zijn vrouw te zien zijn en de kerk van Groede, compleet met vluchtelingen. „Zeeuws-Vlaanderen is vanouds een gebied waar veel vluchtelingen onderdak hebben gevonden. In de tijd van de Eerste Wereldoorlog waren dat bijvoorbeeld de Belgen en in de achttiende eeuw dus de lutheranen. Zij kwamen uit de omgeving van Salzburg en moesten vluchten omdat de aartsbisschop zijn bisdom wilde ontdoen van alles wat niet rooms-katholiek was. Hier in Zeeuws-Vlaanderen was een schreeuwend tekort aan arbeiders, dus de gevluchte lutheranen konden hier zo aan de slag.”
Overigens waren de vluchtelingen, van origine veelal zoutmijnwerkers, niet voorbereid op het werk in de landbouw. De omstandigheden in het nieuwe vaderland vielen ook behoorlijk tegen. Van de bijna 800 lutheranen die in 1733 in de buurt van Breskens aanmeerden, waren er vier jaar later nog maar zo’n 220 over. De rest was na korte tijd alweer vertrokken, terug naar Duitsland of aan de ontberingen bezweken.
Lutherse school
Dat de arbeiders niet alleen in Zeeuws-Vlaanderen aan de slag gingen om hun brood te verdienen, laat het bordje van de ANWB op de kerkmuur zien: „De kerk is gebouwd door de Salzburger immigranten in de jaren 1742/1743.” De keuze voor een eigen kerkgebouw in Groede lag overigens voor de hand: in het centraal gelegen dorp woonden de meeste lutheranen. Tot 1743 mochten zij gebruikmaken van de Nederduits gereformeerde kerk. Het jaar daarvoor had predikant Johannes Gottlob Fischer, onder wiens leiding de immigranten naar Zeeuws-Vlaanderen kwamen, de eerste steen voor het eigen onderkomen gelegd. De kleine gemeente in Groede werd daarbij financieel gesteund door de lutherse gemeente in Amsterdam. Naast de kerk verrees een lutherse school, de enige die Nederland ooit heeft gekend.
Na een aanvankelijke groei van de gemeente in de tweede helft van de achttiende eeuw zakte het ledenaantal in de negentiende eeuw sterk in. In 1989 fuseerde de lutherse gemeente van Groede met die van Middelburg en Vlissingen. Twee jaar later kwam het gebouw in handen van Stichting Monumentenbehoud Groede.
Schilderij met daarop Maarten Luther en zijn vrouw, en de kerk van Groede, compleet met vluchtelingen. beeld Bastiaan van Soest
De sleutel van de kerkdeur. beeld Bastiaan van Soest
De preekstoel. beeld Bastiaan van Soest
Interieur van de lutherse kerk in Groede. beeld Bastiaan van Soest
De Slijkstraat in Groede. beeld Bastiaan van Soest
