Grote vergezichten schetsen is moeilijk. Tenzij ze zó groot zijn dat het weer makkelijker wordt. Dan ziet de toekomst van het Midden-Oosten er aanlokkelijk uit. Het is een toekomst waarin de volken optrekken naar Jeruzalem om daar God te aanbidden, een toekomst waarin Egypte en Irak gezamenlijk God dienen, met Jeruzalem als derde daartussen. Een toekomst waarin de Vredevorst terugkomt en er geen oorlog meer wordt geleerd.

Dat Bijbelse perspectief lonkt ver weg aan de horizon. Maar het is moeilijk om er helder zicht op te houden als de praktijk van alledag er zo haaks op staat. Het zijn bombardementen, martelingen en extremisme die elke dag weer het nieuws bepalen.

Bovendien is het perspectief van de Vredevorst er één dat lang niet door iedereen gedeeld wordt. Moslims geloven weliswaar eveneens in de wederkomst van Jezus de Messias, maar voor hen ziet die gebeurtenis er anders uit. Daarin zal Jezus het kruis breken en zal de wereld een islamitische vrede kennen.

Het toneel van die gebeurtenissen in de islamitische eschatologie is Syrië. In de hadith (de overleveringen van de islamitische profeet Mohammed) wordt dat land en de landen eromheen aangeduid als Shaam. Daarom is Syrië zo belangrijk: er schijnt een apocalyptisch licht over alles wat daar gebeurt.

Heel duidelijk was dat te zien in de jaren na 2011, toen de opstanden van de Arabische Lente Syrië aan stukken scheurden. Duizenden jonge moslims uit allerlei landen, ook uit Nederland, trokken toen naar Syrië om de islamitische heilsstaat te realiseren.

De Nederlandse moslims die toen in Syrië vochten, en die in meerderheid inmiddels zijn omgekomen, schreven destijds een heel boek waarin ze zichzelf in het hart van de geschiedenis plaatsen. „De oorlog in Syrië is niet zomaar een oorlog, het is een legendarisch historische oorlog, die wellicht zelfs de derde wereldoorlog zal doen ontvlammen”, schreven deze Nederlandse „moedjahedien” in hun boek dat ze ”De Banier” noemden. „De veranderingen in Syrië zullen van grote invloed zijn in de gehele regio, inclusief Israël.”

Nu staat Syrië opnieuw op een kruispunt, en daarmee in potentie inderdaad de hele regio. De strijd die in 2011 begon, is dertien jaar later eindelijk tot zijn zenit gekomen. In de komende maanden zullen de gevolgen daarvan zich aftekenen.

Hoofdprijs

Als we de grote apocalyptische vergezichten achter ons laten en sterk inzoomen, is een van die gevolgen op korte termijn dat de radicaal-soennitische islam wint en dat de radicaal-sjiitische islam verliest. De As van Verzet, zoals Iran en diens bondgenoten worden aangeduid, heeft door de val van de Syrische president Assad, en al eerder door de strijd van Israël tegen Hezbollah en Hamas, enorme schade opgelopen – misschien wel zo groot dat reparatie onmogelijk is.

Voor Israël is dat goed nieuws, want deze As van Verzet was van meet af aan gericht op de ondergang van de Joodse staat. Het zal de krachten in de Israëlische samenleving die pro-oorlog zijn sterken in de gedachte dat het goed was om de oorlog uit te breiden naar de bestrijding van Hezbollah in Libanon. Tegelijk is de hoofdprijs voorlopig nog buiten zicht: dat is de val van het regime in Teheran. Maar daarvoor heeft Israël Amerikaanse goedkeuring en medewerking nodig. De nieuwe Amerikaanse president Trump ziet dat regime weliswaar ook liever vandaag dan morgen vallen, maar hij is tegelijk erg huiverig voor een nieuwe oorlog waarbij Amerika betrokken wordt. De positie van Iran blijft dus een groot vraagteken.

Wat de meeste minderheden in de regio grote zorgen baart, is de Syrische winst van radicale elementen, al dan niet gesteund door buitenlandse machten als Turkije. De grootste rebellengroep HTS heeft een zorgwekkend extremistisch verleden. Het radicale sjiisme mag dan aan kracht inboeten; als dat betekent dat het radicale soennisme wint komt de regio van de regen in de drup.

Israël, als grote machtsfactor in de regio, doet bij voorkeur geen zaken met beide kanten. Het kiest veel liever voor de gematigd-soennitische landen, zoals de Arabische Golfstaten en Jordanië. Maar heeft die groep de toekomst?

Geestelijk

Om dat te weten te komen, is het belangrijk om niet alleen te proberen de verre eschatologische horizonten of de nabije maanden te verkennen, maar vooral ook die periode daar tussenin. Wat valt daar over te zeggen? Welke contouren van het nieuwe Midden-Oosten gaan we zien op de middellange termijn?

Een belangrijke historische constante is dat een nieuwe realiteit pas gestalte kan krijgen als de verschillende belangen zijn uitonderhandeld, vaak door middel van langdurige oorlogen. Dat hebben we gezien rond de onafhankelijksheidsoorlog in Amerika, maar ook in de eeuwen daarvoor tijdens de Europese godsdienstoorlogen, waaronder de Nederlandse opstand tegen Spanje.

Die oorlogen gingen niet alleen maar over politiek; daarachter speelden diepere belangen die uiteindelijk geestelijk van aard waren. Vrijheid om zelf de toekomst van je eigen volk te bepalen bijvoorbeeld, en het recht om God te dienen zoals je gelooft dat Hij dat van je vraagt.

Iets soortgelijks vindt in onze tijd plaats in het Midden-Oosten, waar volkeren eveneens het recht in eigen hand willen nemen en zich willen ontworstelen aan de greep van anderen die over hen heersen.

Dat historische proces lijkt op wat er vijf eeuwen geleden in Europa gebeurde, maar de dynamiek is verschillend. Europa beleefde zijn gouden eeuwen in de nadagen van die oorlogen. De Arabische wereld heeft een geschiedenis die veel verder teruggaat, met een ongekende bloeitijd meer dan duizend jaar geleden. Wat er daarna gebeurde, is een tragische opeenvolging van buitenlandse machthebbers die de regio onder de knoet hielden, met als laatste in een hele stoet de Europese koloniale machten die honderd jaar geleden de regio onder elkaar verdeelden.

Panarabisme

De dynamiek die zich nu afspeelt in de regio, laat zich het beste lezen als een doorgaande poging om die machthebbers definitief van zich af te schudden. Dat wordt op verschillende manieren geprobeerd. In de jaren zestig en zeventig gebeurde het vooral door het seculiere panarabisme: de poging om als Arabische staten één vuist te maken. Arabisch nationalisme beleefde hoogtijdagen, vooral in de gestalte van de Baathpartij die in veel Arabische landen de toon aangaf. De presidenten die sinds 2011 het veld hebben geruimd, waren bijna allemaal beïnvloed door het Arabisch-nationalistische gedachtegoed van de Baathpartij. Assad was een van de laatste presidenten in die school; ook daarom is zijn vertrek historisch te noemen. Het tekent het einde van een tijdperk dat nooit de gedroomde Arabische eenheid heeft kunnen waarmaken.

Vanaf de jaren tachtig kwam, als antwoord op dit seculiere nationalisme, het islamisme op. Dat is een periode waar we nog steeds in zitten. De politieke islam zou, al dan niet met geweld, de oplossing kunnen bieden voor de misère. Maar ook dat heeft tot nog toe weinig bevredigende resultaten opgeleverd.

Daarom is het moeilijk voorstelbaar dat het nieuwe Syrië onder een extremistische versie van de politieke islam wél succes zal hebben. Waarschijnlijk levert een streng bewind alleen maar nieuwe opstanden en oorlogen op. Het is dus goed mogelijk dat dit de eerstvolgende jaren de toekomst van Syrië is: méér oorlog en méér ellende.

Zelfbeschikking

Intussen gaat het historische proces van zelfbeschikking echter gewoon door, op zoek naar een antwoord dat zowel de klippen van de seculiere autocraten als die van de radicale islam omzeilt. Zo’n derde weg zou gevonden kunnen worden in een meer democratisch bestuur, al lijkt dat nog een lange weg te zijn. In elk geval zijn westerse inspanningen om democratie te bevorderen in het Midden-Oosten vaak op een debacle uitgelopen, omdat democratie de neiging heeft om radicale elementen aan de macht te brengen. Als puntje bij paaltje kwam, kozen westerse landen er toch liever voor om zaken te doen met seculiere despoten als Assad. Dan wist je in elk geval wat je had.

Een andere, meer hoopvolle optie is niet die van democratie, maar van inclusief bestuur – al is dat dan autocratisch. Kunnen islamistische groepen in de regio zich zodanig hervormen dat minderheden onder hun leiding weinig te vrezen hebben? Dat is precies wat HTS-leider Mohammed al-Jolani naar eigen zeggen voor ogen staat, maar het is wel érg hoopvol.

Het meest in de buurt van zo’n model komt misschien nog hoe diverse Golfstaten zich hebben georganiseerd. Niet democratisch, maar wel tolerant ten opzichte van minderheden – tot op zekere hoogte. Deze landen zijn echter vaak ook heel seculier in hun leiderschap en juist dat is de meer radicale groeperingen een doorn in het oog. Voordat je het weet ben je weer terug bij de seculiere autocraten die je juist van je af hebt proberen te schudden.

Toch zijn dat de smaken waar het Midden-Oosten het de komende tijd mee zal moeten doen. Het krachtenveld bestaat uit drie grote groepen: de sjiitische radicale islam van Iran en diens bondgenoten, de politieke soennitische islam van Turkije en radicale facties zoals HTS in onder meer Syrië, en de groep rond Israël en diens seculier-soennitische bondgenoten. De eerste groep heeft een grote klap gekregen; de tweede en de derde winnen juist aan invloed. Maar de eindbeslissing is nog niet gevallen.