Vorige maand is de wederopbouw van de Notre-Dame in Parijs van start gegaan. Drie jaar van intensieve voorbereidingen ging hieraan vooraf. Vanaf het moment ”brand meester”, de dag na de verwoestende brand op 15 april 2019, zijn onderzoeken gestart en restauratieplannen opgesteld. Evenzoveel tijd kostte het om de kathedraal schoon te maken, veilig te stellen en de immense structuren van het gebouw te consolideren. As en stof zaten in alle hoeken en gaten. Gewelven, muren en vloeren waren bedekt met roet. Ook moesten de gewelven ”ontzout” worden en de technische netwerken gereinigd. Omdat de historische kerk voor het eerst sinds lange tijd weer een keer helemaal leeg was, kwamen de afgelopen maanden ook archeologen zogenaamd preventief onderzoek doen.

In een wereldberoemde kathedraal als de Notre-Dame, die al eeuwen wordt platgelopen door allerhande deskundigen, verwachtte Inrap, de archeologische dienst van de overheid, geen spectaculaire vondsten. Toch stuitten de deskundigen tijdens hun wekenlange missie, diep onder de vloer, op twee perfect geconserveerde, loden sarcofagen. Een opzienbarende ontdekking volgens hoofdarcheoloog Christophe Besnier, temeer omdat de grafkisten vermoedelijk uit de 14e eeuw stammen, de periode dat het enorme bouwwerk net af was. Op een cameraatje, dat ze door een klein gat in een van de kisten staken, zagen de onderzoekers stof, haar, het bovenste deel van een skelet, een kussen van bladeren en nog nader te identificeren voorwerpen. De sarcofagen staan inmiddels in het Instituut voor Forensische Geneeskunde in Toulouse, waar ze binnenkort zullen worden opengemaakt.

Naast de sarcofaag ontdekten de archeologen onder de vloer honderden fragmenten van gebeeldhouwde en beschilderde, stenen lichaamsdelen en decoraties. Begin april rondden de archeologen hun werk af en werd een begin gemaakt met het opzetten van de steigers voor de bouw van de nieuwe, iconische torenspits. Het eikenhout daarvoor, afkomstig uit verschillende productiebossen in Frankrijk, is door zagerijen inmiddels op maat gezaagd. Ook op andere plekken buiten Parijs werken mensen mee aan de restauratie. Zoals in een groeve in het Noord-Franse departement Oise, waar stenen worden gewonnen voor de reconstructie van de gewelven van de tussen de 12e en 14e eeuw gebouwde kathedraal.

Orgel

Het orgel van de Notre-Dame is een van de bekendste ter wereld –en een van de grootste van Frankrijk–, waarvoor de beroemdste organisten vanuit de hele wereld speciaal naar Parijs kwamen. Tot de brand in 2019 was er elke zaterdagavond een recital door een internationale bekendheid of een van de drie vaste organisten. Toen de vlammen hoog uit het dak van de kathedraal sloegen, vreesde het kathedraalbestuur het ergste. Hadden de vlammen het in 1868 door Aristide Cavaillé-Coll (1811-1899) gebouwde orgel te pakken gekregen, dat 16 meter hoog, boven het schip aan de westkant van de kathedraal, stond? De opluchting was groot toen bleek dat het enorme instrument de brand had overleefd, al zat het onder het roet en stof.

Johan Zoutendijk van de bekende Nederlandse orgelbouwer Verschueren kent het orgel in de Notre-Dame. „Iedereen kent dit orgel en ik heb het, op uitnodiging, wel eens bezocht, hoog daarboven in die grote ruimte. De bouwer van het orgel, Cavaillé-Coll, behoort tot de beroemdste kerkorgelbouwers ter wereld. Je kunt het zo zien: hij was voor het kerkorgel wat Stradivarius was voor de viool. Daarnaast is het orgel in de Notre-Dame gigantisch. Het heeft 8000 pijpen en 109 registers. Dat is nog groter dan het grootste orgel van Nederland, in de Grote of Sint-Laurenskerk in Rotterdam, dat 7600 pijpen en 85 registers telt. Maar het zijn vooral de maker en de plek waar het staat, die juist dit orgel uniek maken. De hele orgelwereld zat dan ook met spanning naar de beelden van de brand te kijken. Maar gelukkig viel de schade mee, zeker als je die afzet tegen de heftigheid van de vuurzee.”

Gemoderniseerd

Toch raakte het orgel onbruikbaar, omdat het vol roetdeeltjes en stof zat. Daarom is het compleet ontmanteld. De duizenden losse onderdelen gingen vorig jaar op transport naar drie verschillende, gespecialiseerde renovatieateliers, verspreid over Frankrijk. Daar zijn de experts inmiddels bezig met de schoonmaak. In de loop van volgend jaar keren alle stukken terug in Parijs. Zoutendijk: „De onderdelen van een orgel zijn demontabel ten behoeve van herstel en onderhoud. Het reusachtige instrument wordt dus in hanteerbare onderdelen naar de orgelmakerij gebracht en na herstel worden alle onderdelen weer gemonteerd.” Maar voordat het orgel van de Notre-Dame weer op z’n plek staat, wordt het nog gemoderniseerd, zegt Zoutendijk, zoals dat al vaker is gebeurd. „Het oorspronkelijke orgel van de Notre-Dame stamt uit 1733, maar het is Aristide Cavaillé-Coll geweest die ruim een eeuw later de standaard heeft gezet met zijn reconstructie ervan. Bij de techniek maakte hij gebruik van een combinatie van mechanica en pneumatiek (perslucht). Met de komst van elektriciteit eind 19e eeuw is door de Notre-Dame besloten het Cavaillé-Coll-orgel te renoveren en te moderniseren, zodat het beantwoordde aan de toenmalige, veranderde smaak. Er werden registers verwijderd en nieuwe toegevoegd. Zo veranderde en groeide het oorspronkelijke ontwerp mee met de tijd. In 2013-2014 is het orgel voor het laatst aangepast, nu met een computersysteem tussen de toetsen en de pijpen. En deze keer gebeurt het opnieuw.” Hoewel de 21e-eeuwse update onzichtbaar is voor het oog, zijn orgelbouwers niet per se enthousiast over dergelijke ingrepen, legt Zoutendijk uit. „Een orgel is een samenhangend concept van de maker. En ontwerpers noch de meeste liefhebbers zijn blij als er aan een oorspronkelijk ontwerp wordt gesleuteld. Het is een beetje alsof je de ”Nachtwacht” van Rembrandt aanpast aan de tijd door er figuren bij of over te schilderen.” Maar, zo benadrukt de orgelbouwer uit het Limburgse Ittervoort, in het geval van een wereldberoemd gebouw als de Notre-Dame, dat jaarlijks miljoenen mensen trekt, is de keuze voor aanpassingen misschien wel de meest logische. Het enige nadeel is dat het gesleutel ten koste is gegaan van de charme van de klank. Zoutendijk: „In de Saint-Sulpice-kerk in Parijs staat een Cavaillé-Coll-orgel uit 1862 waar nooit aan is geprutst. En dat hoor je aan het prachtige, harmonieuze, homogene geluid. Het orgel van de Notre-Dame klinkt, vergeleken daarbij, meer als een orkest waarin de klank van de instrumenten wat moeizaam samenvloeit. De samenhang tussen de verschillende instrumenten ontbreekt een beetje. Maar goed, die weg is al lang geleden ingeslagen. Dat is niet meer terug te draaien. In dat licht is de huidige keuze ook goed te begrijpen.”

Maar de wereldfaam van de Notre-Dame compenseert de imperfecties van het orgel ruimschoots. Dat bewijst sinds jaar en dag bijvoorbeeld de wachtlijst van mensen die graag eens op het instrument willen spelen: die was tot de brand zo’n twee à drie jaar. En ongetwijfeld zal die eindeloze rij geïnteresseerden zich onmiddellijk weer gaan vormen zodra de kathedraal in de loop van 2024 heropent. De restauratie is dan hoogstwaarschijnlijk nog verre van afgerond, deelde Notre-Damedirecteur en rector Patrick Jauvet onlangs mee. Wanneer ook de laatste steiger en verfkwast de Notre-Dame zullen hebben verlaten, is nog koffiedik kijken.

Dit is het tweede deel van een serie artikelen waarin journalist Imco Lanting de restauratie van de Notre-Dame volgt.