Sprankelend klinkt Chopins Piano Concerto No. 1 in E minor door de luidspreker van de mobiele telefoon. Vlug vingerwerk van een getalenteerd musicus, ondersteund door de statige klanken van strijkers, vormt de muzikale omlijsting onderweg naar de plaats van bestemming. Die komt halverwege de Romanze Larghetto in zicht. Dus gaat de muziek op pauze en verdwijnen de oordopjes in de tas. Bestemming bereikt.

Het tekent de opkomst van streaming ten voeten uit. Tal van generaties groeiden op met de elpee (”vinyl” voor de liefhebbers), het cassettebandje (”mc”) en de cd, maar de jeugd van tegenwoordig weet niet beter of muziek stream je. Dat betekent in de praktijk dat je eindeloos digitaal muziek kunt luisteren op weg van huis naar school of werk en vice versa, waarbij je moeiteloos verder luistert vanaf de muziekmaat waar je eerder die dag was gebleven. Apps en websites bieden toegang tot een schier oneindige verzameling albums en tracks van een ontelbare reeks artiesten uit verleden en heden.

In de wereld van streaming maken diensten als het Zweedse Spotify en Franse Deezer de dienst uit. Hun aanbod bestaat voornamelijk uit popmuziek in vele soorten en maten, aangevuld met andere genres. In Nederland is er FamilyStream, dat zich uitsluitend richt op de christelijke markt. De gemene deler: een immer uitdijend aanbod dat door middel van algoritmes en aanbevelingen op de specifieke smaak van de luisteraar wordt toegesneden, waardoor een groeiende groep abonnees zich gekend weet.

Door de coronapandemie kregen de streamingdiensten een flinke impuls. Artiesten die door gesloten concertzalen en cd-winkels hun inkomsten zagen teruglopen, verzetten bovendien hun bakens en besloten hun producten ook digitaal aan de man te brengen. Het aantal abonnees, dat toch al groeide, volgde in hun kielzog. Rond de jaarwisseling telde Spotify zo’n 400 miljoen actieve gebruikers. En ook FamilyStream zag tijdens de coronacrisis het aantal abonnees stijgen, laat directeur Frans Visser weten. Zijn de dagen van de cd geteld?

Dip

„Het aantal cd’s dat we verkopen, daalt alleen maar”, reageert Arend-Jan Wielink. De eigenaar van het Nunspeetse Excellent Recordings maakte naam met cd-opnamen van koren en musici in reformatorische kring. Ook zijn opnamen van samenzangavonden vonden gretig aftrek. Maar sinds het coronavirus toesloeg, bleef de concertagenda leeg. Campagnes hielpen Wielink om een groot deel van zijn cd-voorraad alsnog te verkopen, maar het aantal nieuwe cd-opnamen belandde in een dip. Terwijl nieuwe cd’s volgens de Nunspeter gewoonlijk de belangrijkste omzetbron voor zijn bedrijf zijn. „Voor de coronacrisis produceerden we zo’n 40 tot 45 cd’s per jaar”, vertelt Wielink. „In 2021 waren dat er net iets meer dan vijf.”

Om het gat op te vullen, richtte Wielink zijn vizier op FamilyStream. Al een aantal jaren bood hij digitale kopieën van de uitgebrachte cd’s aan via het streamingplatform, en dat aantal nam tijdens de lockdowns alleen maar toe. Wielink greep de crisis bovendien aan om albums van individuele musici en kleine groepen op te nemen: dat was door de coronabeperkingen een van de weinige dingen die wel mogelijk waren. Bovendien bood hij talentvolle musici de gelegenheid om hun eerste onlinealbum te maken.

Het wierp zijn vruchten af, maar nu het virus lijkt te zijn uitgeblust, ziet Wielink pas écht wat de coronapandemie voor zijn bedrijf betekent. „Je ziet de omzet verschuiven”, analyseert de Nunspeetse ondernemer. „Streaming neemt echt het cd-gedeelte over.” Alleen bij bepaalde musici, variërend van organist André Nieuwkoop tot trompettistenduo Arjan en Edith Post, blijft de vraag naar cd’s onverminderd hoog.

Toch was het coronavirus niet de enige oorzaak van de dalende cd-omzet, stelt Jaco van Houselt. De eigenaar van platenlabel STH Records bespeurde al eerder een neergaande trend. Dat wordt gestaafd door cijfers die al sinds het begin van dit decennium een daling in de omzet uit cd-verkopen laten zien. Illegaal gedownloade muziek –te wijten aan de opkomst van muziekbestandsformaat .mp3– bracht de cd-markt in het slop en speelde daarmee streamingplatforms in de kaart. Gestreamde muziek kan, in tegenstelling tot cd’s, immers niet illegaal worden gekopieerd en vormt daarmee dus een interessante oplossing tegen piraterij.

Van Houselt noemt als extra verklaring dat het steeds lastiger wordt om een cd af te spelen. „De markt ontwikkelt zich nu eenmaal en de vorm van muziek luisteren verschuift. Vroeger beluisterde je een elpee, daarna kwam het cassettebandje en toen kwam de cd. Maar in nieuwe auto’s zit al jaren in veel gevallen geen cd-speler meer. Dat dwingt ons om digitaal te luisteren.”

Maar streaming verandert niet alleen de luistermarkt, ook de luisteraar ondervindt de gevolgen. Vroeger schreef de cd met zijn karakteristieke hoesje, papieren booklet en glimmende geluidsdrager hem voor wat hij moest luisteren en hoe. Bij streaming kunnen liefhebbers van muziek –en mijders van de stilte– echter naar hartenlust grasduinen in albums van jaren her, luisteren naar een nummer dat onlangs in première ging en playlists samenstellen waarin ze moeiteloos muziek van verschillende cd’s combineren. Even gaan zitten om de muziek en begeleidende tekst in het boekje tot je te nemen, is er niet meer bij, al was het alleen maar omdat het papieren boekje niet meer bestaat. Abonnees van een streamingdienst zien immers alleen nog het omslag en kunnen een album bij onvoldoende interesse of welbevinden moeiteloos inwisselen voor een ander digitaal exemplaar. Platformen bieden artiesten geen ruimte om hun artistieke keuzes te verantwoorden. Luisteraars zitten daar bovendien vaak niet op te wachten. Zij willen de muziek, en de muziek alleen. Zorgt streaming voor een nieuwe luisterbeleving?

„Qua luisterervaring is er weinig verschil tussen een cd en streaming”, reageert Van Houselt bedachtzaam. „Je mist alleen de fysieke beleving van een schijfje met een boekje met daarin achtergrondinformatie.”

Tegelijkertijd ziet hij binnen de streamingmarkt ontwikkelingen die de luisterbeleving van vroeger een nieuwe impuls geven. „Er wordt gewerkt aan mogelijkheden om de tekst uit cd-boekjes op het platform te plaatsen, zodat je kunt luisteren, meelezen en nadenken over de teksten.” Het is volgens de Barendrechtse platenbaas „een noodzakelijke aanvulling.” „Ik denk dat een bepaalde groep luisteraars het prettig vindt. En dat is hoe het werkt: je moet voldoen aan de behoeften van de luisteraar.”

Artiesten

Niet alleen de luisteraar stelt echter zijn verwachtingen van streamingplatforms bij, ook artiesten laten van zich horen. Eind 2021 liet popzangeres Adèle aan Spotify weten dat luisteraars haar nieuwe album niet in willekeurige volgorde mochten beluisteren. „We maken onze albums niet zonder reden met zo veel zorg en denken ook niet voor niets na over de volgorde van de nummers”, motiveerde de zangeres haar verzoek. „Onze kunst vertelt een verhaal en die verhalen moeten beluisterd worden zoals ze bedoeld zijn.”

Spotify willigde de eis prompt in. Adèle is met meer dan 55 miljoen streamluisteraars per maand een van de best beluisterde artiesten en daarmee een belangrijke bron van inkomsten voor de muziekdienst. Dus verdween de shuffleknop en moeten abonnees een album afdraaien in de volgorde waarin het op het platform staat.

Van Houselt betwijfelt of het een goede keuze is om de knop weg te halen. „Bij een cd kunnen luisteraars ook zelf kiezen in welke volgorde ze nummers beluisteren. Ik weet niet of dat geen recht doet aan de samenstelling. Natuurlijk denkt een artiest of dirigent goed na over het verhaal dat hij luisteraars wil meegeven, maar ook bij een streamingdienst kun je een album in de juiste volgorde afspelen. Je kunt als platform proberen invloed uit te oefenen op het luistergedrag van mensen, maar uiteindelijk bepaalt de klant. En zijn keuze verandert niets aan de muziek.”

Op FamilyStream blijft de knop voorlopig zitten, puur om de luisteraars te bedienen, laat Frans Visser desgevraagd weten. „We merken in grote lijnen dat onze gebruikers bepaald luistergedrag ontwikkelen”, vertelt de directeur van de christelijke streamingdienst. „In het begin luisteren ze hapsnap, omdat ze moeten ontdekken wat ze mooi vinden en nieuwsgierig zijn naar nieuwe cd’s die we toevoegen. Maar na verloop van tijd slaan ze vaker favoriete albums op of maken ze hun eigen afspeellijsten. Dan gaan ze meer gericht luisteren naar wat ze echt mooi vinden.” FamilyStream draait ook vooral om complete albums, benadrukt Visser. „Wij stimuleren het luisteren van losse tracks niet. Daarmee komen we tegemoet aan de artistieke wens van musici om een bepaald thema of een lijn in de volgorde van nummers in stand te laten.”

Maar losse nummers zijn voor streamingdiensten wel een belangrijk gereedschap om luisteraars te binden, stelt Peter Rosendaal. Als marketingprofessional brengt hij onder andere de nieuwe cd’s van platenlabel Sony Music Masterworks –bekend van onder meer cellist Yo-Yo Ma, violist Joshua Bell en ensemble The Piano Guys– onder de aandacht. „De manier waarop streamingdiensten hun aanbod presenteren, stimuleert om alleen nummers te draaien”, legt Rosendaal uit. Hij geeft een kort lesje over hoe de cd veranderde van een „compleet verhaal” in een reeks losse nummers: „Vroeger heette een cd een album. Artiesten zagen de volgorde van de tracks als een verhaal. Daar kon je niet in knippen. Maar in het streamingtijdperk is het fenomeen ”album” ondergesneeuwd geraakt en draait het om nummers.” Volgens Rosendaal gebruiken streamingdiensten afspeellijsten om luisteraars kennis te laten maken met een scala aan losse nummers. Toch is dat volgens hem niet louter negatief: „Daardoor kun je namelijk ook nieuwe muziek ontdekken, zodat je alsnog het hele album draait. En juist door afspeellijsten worden sommige artiesten ontdekt.”

Klassieke muziek

Rosendaal komt in beeld wanneer hij de nieuwe cd van harpiste Lavinia Meijer –”Are You Still Somewhere?”– onder de aandacht brengt. In het genre waarin zij zich beweegt –dat van de klassieke muziek– worden nog steeds veel cd’s verkocht, vertelt de deskundige. „Het publiek dat klassieke muziek luistert, is over het algemeen wat ouder en nog opgegroeid met cd’s. En juist in de wereld van klassieke muziek wordt erg gehecht aan de kwaliteit van het geluid.”

Dat laatste is een factor van belang, want streamingdiensten moeten beknibbelen op de kwaliteit van hun muziek. Immers, hoe beter de geluidskwaliteit is, hoe groter het muziekbestand wordt. En hoe groter een muziekbestand is, hoe groter de aanslag is op de databundel van mobiele gebruikers. Daarom bieden streamingdiensten ook hoogstaande opnames in een wat minder goede kwaliteit aan – ”compressie” heet dat in vaktermen. Qua kwaliteit valt volgens Rosendaal dan ook niet op te concurreren tegen cd’s. „Maar”, erkent hij, „je ontkomt er niet aan om op streaming te zitten. Daar zitten gewoon de meeste luisteraars.”

Heeft de komst van streaming het einde van het cd-tijdperk ingeluid? „Ja”, zegt Frans Visser van FamilyStream, om zijn reactie direct wat te nuanceren. Hij wijst, net als Van Houselt, op het verdwijnen van cd-spelers in nieuwe auto’s, laptops en audiosets en op de grote rol van smartphones en tablets. „Jongere generaties weten niet beter dan dat je muziek beluistert via een streamingdienst. Voor het doorsnee luisterpubliek zal de cd dus verdwijnen.”

Zijn streamingdienst bedreigt het voortbestaan van de cd op meerdere manieren.

Visser zag hoe met name tijdens de lockdown voor scholen het aantal abonnees toenemen. Het geld dat zij in het laatje brengen, belandt voor een deel in de vorm van royalty’s bij cd-producenten en musici. Dat maakt de streamingdienst op zijn beurt weer interessanter voor musici. Daardoor dijt het muziekaanbod verder uit en zijn meer mensen bereid om een abonnement af te sluiten. Zo ontstaat een vicieuze cirkel die langzaam maar zeker marktaandeel van de cd-markt afsnoept. ”Exclusieve content” –albums die niet op cd verschijnen maar alleen via FamilyStream te beluisteren zijn– dragen nog een extra steentje bij.

Toch zal er volgens Visser altijd een groep luisteraars blijven die albums van hun favoriete musici willen kopen om die op hoge kwaliteit af te spelen. „De cd zal dus niet helemaal verdwijnen en naast de elpee een verzamelitem worden voor liefhebbers.”

Van Houselt deelt die visie. „Het is een feit dat de digitalisering van de markt invloed heeft op de verkoop van fysieke producten”, stelt de Barendrechter. „In de hoek van de liefhebbers zie je dat mensen meer behoefte hebben aan een fysiek product en de beleving die daarbij komt kijken. Maar dat neemt niet weg dat de gemiddelde verkoopcijfers in de markt die wij bedienen drastisch anders zijn dan tien jaar geleden.”

Van Houselt vertelt dat de streaming hem soms ook interessante inzichten oplevert. „Je kunt heel goed volgen welke muziek er wordt beluisterd en krijgt duidelijke cijfers over wat luisteraars willen. Dat helpt me te weten wat aanslaat en hoe ik in een behoefte kan voorzien. Met die gegevens kan ik gericht op pad om nieuwe opnamen te maken.”

Licht optimistisch

De licht optimistische visie van de ondernemers in de platenmarkt wordt ondersteund door cijfers.

In 2021 groeide de cd-markt in de Verenigde Staten tegen alle verwachtingen in voor het eerst in zeventien jaar: er gingen zo’n 500.000 meer cd’s over de toonbank dan in 2020. Opvallend genoeg werden er bovendien meer elpees dan cd’s verkocht. Cijfers voor de Nederlandse markt zijn nog niet bekend, maar Nederlandse cd-winkels zien steeds meer jongeren aan de deur staan voor een tweedehands-cd of -plaat. Ze wijten het aan het oeverloze aanbod van streamingdiensten, algoritmes die voor een bubbel zorgen waarin altijd dezelfde muziek wordt afgespeeld en simpelweg een gebrek aan iets tastbaars.

„De tweedehandsmarkt voor cd’s is gunstig”, bevestigt Peter Rosendaal. „Jongeren die niet met een cd zijn opgegroeid, vinden het toch wel een heel mooi ding. Je kunt het fysiek in de hand houden, met een boekje erbij. Dat is op streamingdiensten toch moeilijker: daar zit je de hele tijd op je scherm te kijken.”

De groei ten spijt zitten ondernemers nog steeds onder het niveau van pakweg vijftien jaar geleden. Veel cd’s die nu op de markt worden gebracht, zijn volgens Rosendaal bovendien collector’s items. „Uitgevers maken mooiere uitgaven, met een mooi doosje en een keurig verzorgd boekje. Dat spreekt vooral de echte verzamelaars aan.”

Ook cd-ondernemer Wielink ziet de toekomst „niet somber”, al vindt hij juist de „klassieke hoek” een uitdagende markt. Voorlopig ziet hij cd’s en streaming nog naast elkaar bestaan. Cd’s die Excellent Recordings uitbrengt, verschijnen dan ook vaak gelijktijdig op FamilyStream. Want, zo redeneert Wielink, abonnees van FamilyStream zullen de cd toch niet kopen. Door beide soorten luisteraars te bedienen, pikt hij op beide markten een graantje mee.