De Oekraïense Olha Martynyuk (36) volgt vanuit de Zwitserse stad Bazel de gebeurtenissen in Oekraïne op de voet. Dat ze in Bazel zit en niet in Kiev, waar ze normaal gesproken woont en werkt, komt omdat haar vriend daar woont. Haar trip naar Zwitserland was al gepland, toen het Russische leger Oekraïne binnenviel. „De dag voordat de oorlog begon, wilde ik vanuit Kiev naar Bazel vliegen. Ik was wat aan de late kant, kwam vast te zitten in een file en miste mijn vlucht. De dag daarop werd ik wakker geschud door explosies bij mijn appartement. Het was oorlog! Gelukkig had ik mijn spullen al gepakt, dus ik kon snel de trein naar Polen pakken. Daar ben ik op het vliegtuig naar Bazel gestapt”, zegt ze via de telefoon.

Martynyuk is in het dagelijks leven historica aan de Nationale Technische Universiteit van Kiev. Haar Nederlandse partner leerde ze kennen in Bazel, waar ze enige tijd als postdoc-onderzoeker werkte. Toen ze halsoverkop naar Zwitserland reisde, liet ze haar gescheiden ouders achter. „Mijn moeder in Lviv in het westen van Oekraïne en mijn vader in Irpin, een stad ten noorden van Kiev. Mijn moeder heeft altijd gedroomd van een vakantie in Zwitserland. Ik heb haar gevraagd te komen. Ze kan zelfs haar kat meenemen, maar ze wil niet.”

Haar vader komt evenmin. Hij had zich opgegeven voor de burgerbescherming, maar is met zijn 67 jaar te oud. Hij is nu op social media actief tegen de Russen. „Gisteren lag de stad onder vuur en heeft hij via de moerassen die aan de rand van de stad liggen, een veilig heenkomen moeten zoeken. Begin jaren negentig was hij een van de eersten die de Oekraïense blauw-gele vlag buiten ophingen.”

Het moet niet makkelijk voor u zijn op afstand van uw ouders in Zwitserland te zitten.

„Dat is het ook niet. Als ik hoor of lees dat in Lviv het luchtalarm afgaat, weet ik dat mijn moeder naar de schuilkelder moet snellen om zich in veiligheid te brengen. Ik zit hier en kan niets doen. Het geeft je zo’n machteloos gevoel. Vrienden geven me geld dat ik voor noodhulp kan besteden. Veel meer kan ik niet doen.”

U bent historica. Had u de Russische aanval niet kunnen zien aankomen?

„De afgelopen jaren heb ik bachelorstudenten geschiedenis gedoceerd. Steeds probeerde ik bij historische gebeurtenissen niet alleen Rusland verantwoordelijk te stellen, maar altijd de zaak van verschillende kanten te belichten. Nu denk ik dat ik kritischer naar de Russische invloed had moeten kijken. Geweld was er ook in het verleden.”

Matynyuk zegt dat de oorlog haar heeft verrast. „Ik had nooit verwacht dat de Russische president Vladimir Poetin naar Oekraïne zou komen.”

In kranten staat dat Poetin had verwacht als bevrijder te worden onthaald in Oekraïne. Hoe kon hij zoiets denken?

„Ik kan me niet herinneren wanneer Poetin voor het laatst in Oekraïne was. Hij leeft buiten de werkelijkheid. Hij ziet niet dat Oekraïne is veranderd. Het Oekraïne van vandaag is een ander land dan het Oekraïne van tien jaar geleden, en zeker dat van dertig jaar geleden. Poetin gelooft dat er Oekraïners zijn die terugverlangen naar de tijd van de Sovjet-Unie, die hem zien als een sterk leider, die voor rust en orde zorgt. Als die mensen er al zijn en ze zien wat er nu in Oekraïne gebeurt, dan bedenken ze zich wel.”

Volgens Martynyuk heeft Oekraïne zich de afgelopen drie decennia met vallen en opstaan ontwikkeld tot een democratie. „We hebben de zogenaamde Oranje- en de Euromaidanrevolutie in respectievelijk 2004 en 2014 gehad. Bij beide gebeurtenissen klonk de roep om democratie en pluralisme en was er een publiek protest tegen corruptie. Bovendien gingen de mensen de straat op voor vrijheid van meningsuiting en voor aansluiting bij de Europese Unie. Toegegeven: alle corruptie is niet uitgebannen, maar de democratie functioneert.”

Ook niet onbelangrijk is volgens Martynyuk dat „de mensen zich Oekraïner voelen, zelfs als ze Russisch spreken.”

Er wordt gezegd dat de huidige oorlog van Oekraïne één natie heeft gemaakt, maar dat proces was dus al eerder gaande?

„Ja, dat proces kwam op gang door de twee revoluties die ik zojuist noemde. Een nieuw politiek landschap is ontstaan. De Oekraïense communistische partij is zo goed als verdwenen. En het oosten en westen van Oekraïne groeiden naar elkaar toe. Veel pro-Russische inwoners trokken naar Donetsk en Luhansk, de gebieden van de pro-Russische separatisten. De rest van het land keerde zich naar Europa.”

Zijn er geen Oekraïners die blij met Poetin zijn?

„Er is grote consensus onder de bevolking om onze democratie te beschermen. Politiek zijn we eensgezinder dan ooit, al blijft Oekraïne een staat met veel verschillende groepen. Dat hangt samen met onze geschiedenis. Het land is in de tijd door verschillende regimes gevormd: door de Oostenrijks-Hongaarse monarchie, door de Tsjechoslowaakse republiek, door het Russische keizerrijk, door de Poolse republiek en door de Sovjet-Unie. Het grootste deel van de bevolking identificeert zich als Oekraïens. Verder is er een groep die zich ziet als Oekraïens-Russisch. De groep mensen die zich puur Russisch voelen, is extreem klein geworden. Daarnaast zijn er nog tal van minderheden als gevolg van alle migratie door de eeuwen heen: Azerbeidzjanen, Georgiërs, Roemenen, Krim-Tataren. Samen vormen die mensen Oekraïne. Rusland kan nu het land of een deel daarvan veroveren, maar de Oekraïense harten niet en zeker niet onze ideeën.”

Het streven naar een eigen Oekraïense staat dateert van tweede helft 19e eeuw. Van 1860 tot 1905 waren publicaties in het Oekraïens door de tsaar verboden. Martynyuk: „Kranten in het Oekraïens waren er dus niet. Hierdoor groeide de Oekraïense nationale beweging en het idee van een Oekraïense natie met burgerrechten en met vrijheid van meningsuiting.”

De Oekraïense taal is een belangrijk onderdeel van de Oekraïense identiteit?

„Ten tijde van de Sovjet-Unie gold het Oekraïens als een boerentaal. In feite zijn het Russisch en het Oekraïens verwant aan elkaar; vergelijk het met het Zweeds en Noors. Het Oekraïens was niet verboden, maar ging iemand studeren of carrière maken dan moest hij of zij Russisch kennen. Na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 werd het Oekraïens op scholen verplicht.”

„Officieel is Oekraïne geen land met meerdere talen zoals Zwitserland”, voegt Martynyuk eraan toe, „maar de samenleving is wel meertalig. Initiatieven om van Oekraïne een tweetalige staat te maken stuitten op weerstand van pro-Oekraïense groepen. Daarbij beroepen ze zich op de lange onderdrukking van het Oekraïens.”

Het taalprobleem baart Martynyuk zorgen. „Door de oorlog kunnen racistische tendensen de kop opsteken. De Russische invasie verstoort de vreedzame co-existentie. De Russischtalige Oekraïners groeiden op in Oekraïne met het Russisch als moedertaal en horen net zo goed bij het land als de anderen. Aan de andere kant heeft de Russische cultuur zo lang de Oekraïense gedomineerd dat een zekere afweerreactie voor de hand ligt.”

De talen van de Russen en Oekraïners zijn verwant aan elkaar. Er zijn veel familierelaties tussen beide landen. Er wordt wel gezegd dat het broedervolken zijn. Wat vindt u daarvan?

„Ik word ziek van de term broedervolk. Zijn Noren en Zweden broedervolken? Wat maakt een volk tot een broedervolk? Ik heb familie in Rusland. Mijn tante, een zus van mijn moeder, woont er. Lang geleden besloot zij niet met ons te spreken over politiek. Zij denkt dat we familie van elkaar kunnen blijven, zelfs al spreken we niet over politiek.

Toevallig ben ik vandaag jarig. Van mijn tante kreeg ik voor het eerst sinds de oorlog een mailtje waarin ze me feliciteerde. Daarop antwoordde ik: „Bedankt voor de felicitatie, maar ik vier mijn verjaardag vandaag niet vanwege de oorlog.” Daarop heb ik geen reactie gekregen. Dat is toch onvoorstelbaar, net doen alsof er geen oorlog is.”

Hoe ziet u de toekomst?

„Poetin zal falen. Oekraïne heeft 40 miljoen inwoners, dat zijn 40 miljoen vrijheidsstrijders. Poetin zal op een gegeven moment ten val komen. Ik weet alleen niet wanneer en wat het zal kosten.”