Poetin lijkt verteerd door wrok. Hij zinspeelt op het gebruik van kernwapens. Kan het zover komen?

Dick Zandee, defensiespecialist bij Instituut Clingendael: „Het is verontrustend dat Poetin dreigt met kernwapens. Ik vind het te ver gaan hem voor gek te verklaren. Ik maak onderscheid tussen verbaal geweld en daadwerkelijke inzet van kernbommen. Poetin kondigde een paar weken geleden een hogere staat van nucleaire paraatheid aan. Uit Amerikaanse inlichtingen zou echter blijken dat de Russen daar weinig tot geen concrete stappen voor hebben gezet.

Een kernoorlog op wereldschaal acht ik onwaarschijnlijk. Die leidt dan ook tot Poetins eigen vernietiging. Terwijl hij eropuit is om met zijn kleine kliek aan de macht te blijven.

Een ander scenario is een beperkte inzet van kernwapens. Poetin zou dan bijvoorbeeld een kernbom in Oekraïne afwerpen. Die zou veel slachtoffers maken, waarschijnlijk ook onder Russische troepen.

Weer een andere optie is dat Poetin een kernbom op bijvoorbeeld de Noordpool gooit, om zijn macht te demonstreren. Telkens met het doel om Oekraïne tot capitulatie te dwingen. Ook beperkte inzet van kernwapens acht ik niet waarschijnlijk. De internationale verhoudingen zouden dan immers nog veel meer onder druk komen te staan. China zal gedwongen worden positie te kiezen.”

Kolonel Han Bouwmeester, universitair hoofddocent militaire strategie aan de Nederlandse Defensie Academie (NLDA): „Ik acht de kans dat Poetin kernwapens inzet nog altijd klein. Maar zekerheid hebben we niet. Ik deel de bezorgdheid van mijn collega Frans Osinga over een toespraak van Poetin deze week. Daarin stelt de Russische president dat Rusland zich existentieel bedreigd voelt. Dat woord ”existentieel” duikt ook op in de Russische kernwapendoctrine en kan de weg openen tot inzet van kernwapens. Vergelijk het met iemand die suïcidaal is. Als die begint over treinschema’s moet je dat signaal serieus nemen.

Als Poetin als dreigement een kernbom boven de Noordpool zou afwerpen, leidt dat tot ongekende verwoestingen. In een omtrek van tientallen kilometers wordt dan alle leven weggevaagd. Er ontstaat een enorm grote rookpluim vol radioactieve deeltjes. Het is afhankelijk van de windrichting waar die neerslaan.

Een kat in het nauw maakt rare sprongen. Als Poetin het gevoel heeft dat hij geen kant meer op kan, zou hij tot heel rare dingen in staat kunnen zijn. Dan zou hij kunnen redeneren: „Als ik eraan ga, gaat de hele wereld er door kernbommen aan.” Maar laten we hopen dat het zover nooit komt.

Vanuit de optiek van het Kremlin is de inval in Oekraïne een lokaal conflict. Moskou merkt nu echter dat de hele wereld er zich mee bemoeit. Daarom dreigt Poetin min of meer met de inzet van kernwapens. Hij wil de NAVO afschrikken. Een jaar na de annexatie van de Krim in 2014 vertelde Poetin in een documentaire ook al dat hij dacht over de inzet van kernwapens. Daar schrok het Westen enorm van. Dat vindt Poetin mooi, zo’n vertoon van macht, even terloops die kernwapens aanstippen. Hij weet dat zo’n dreigement er in het Westen inhakt.

Het Westen is zich bewust van de risico’s van bemoeienis met de oorlog. Secretaris-generaal Jens Stoltenberg van de NAVO heeft deze week nog eens benadrukt dat de NAVO geen troepen stuurt naar Oekraïne en geen no-flyzone boven het land instelt.”

De Russische opmars in Oekraïne stokt, stellen westerse analisten. Deelt u die visie?

Zandee, voormalig hoofd planning van het Europees Defensieagentschap van de Europese Unie: „Het is zonder meer waar dat de Russische opmars stagneert. Afgelopen week hebben de Russen op de grond geen betekenisvolle vooruitgang geboekt. Ze zouden door ten minste de helft van hun munitie heen zijn. Toch concludeer ik niet dat Rusland de oorlog aan het verliezen is. De afgelopen dagen zou het hebben kunnen gebruiken om nieuwe voorraden en manschappen aan te voeren. Ik denk dat Poetin nog steeds als doel heeft de Oekraïense president Zelenski te pakken en een marionettenregering in Kiev te installeren.”

Bouwmeester, die in 2020 promoveerde op moderne Russische misleidingsmethoden in oorlogstijd: „Rusland kreeg afgelopen weken behoorlijke klappen. Complete eenheden zijn weggevaagd. Zo’n 75 procent van de Russische strijdkrachten wordt op een of andere manier ingezet in Oekraïne. Toch heeft Poetin nog veel reserves. Per 1 april worden 200.000 nieuwe dienstplichtigen opgeroepen. Maar die Russische jongens hebben nog geen training gehad en zijn niet meteen gevechtsvaardig.”

Rusland krijgt hulp van huurlingen uit bijvoorbeeld Tsjetsjenië en Syrië. Maken die geharde strijders het verschil?

Zandee: „Ik vraag me dat af. Het gaat om beperkte aantallen. Ik denk dat het binnenhalen van Tsjetsjeense strijders ook bedoeld is om de Oekraïners schrik aan te jagen. De Tsjetsjenen hebben een verschrikkelijke reputatie. Ze zouden het vuile werk in de steden moeten opknappen.”

Bouwmeester: „Tsjetsjeense huurlingen zullen in bijvoorbeeld Kiev stuiten op taaie Oekraïense weerstand. Binnen de Oekraïense strijdkrachten heerst grote saamhorigheid. De Oekraïners zijn er zó op gespitst hun eigen land niet kwijt te raken. En bedenk dat er in Kiev ook Tsjetsjeense bataljons aan Oekraïense zijde meevechten.”

De Russische minister van Buitenlandse Zaken, Lavrov, en de Oekraïense autoriteiten leken recent positief over het verloop van onderhandelingen. Biedt dat hoop?

Zandee: „Kennelijk positieve opmerkingen van Lavrov kunnen bedoeld zijn om de tegenpartij zand in de ogen te strooien. De speech van Poetin deze week, waarin hij weer hintte op de inzet van kernwapens, duidt erop dat Rusland niet van zins is de oorlog te stoppen. Moskou heeft twee gezichten, Lavrov is een kameleon. Hij mag zich voordoen als vriendelijke diplomaat, intussen blijft Rusland steden bombarderen. Het overleg tussen Lavrov en de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken, Koeleba, in Turkije is in ieder geval op een fiasco uitgelopen.

Een vredesakkoord heeft pas kans van slagen als daar een internationale bemiddelaar van hoog niveau bij betrokken is. Heet hangijzer zijn de zogenaamde dirty details, dan gaat het om concreet oplossen van moeilijke kwesties. Zelenski zegt dat een NAVO-lidmaatschap er niet in zit. Maar bedoelt hij dan dat hij de Oekraïense grondwet gaat aanpassen, waarin juist een pleidooi is opgenomen voor NAVO-lidmaatschap? Zelenski wil dat Russische troepen zich onmiddellijk terugtrekken. Hoe dan? Wie gaat die terugtrekking controleren?”

Bouwmeester: „Ik zie het als een lichtpunt dat de partijen in ieder geval met elkaar onderhandelen. De meetings zijn ook bedoeld om elkaar te leren kennen. Dat de gevechten intussen doorgaan, is niet vreemd. Beide partijen zetten hun militaire successen in als drukmiddel tijdens onderhandelingen. Zelfs tot vlak voordat de handtekening wordt gezet, zullen Rusland en Oekraïne blijven strijden om bijvoorbeeld dat ene stadje nog te veroveren of te heroveren.

Westerse analisten stellen dat Rusland een masculiene oorlog voert. Dus veel spierballentaal. Maar ik zie dat het Westen ook zo oorlog voert. De EU stapelt het ene sanctiepakket op het andere. Biden noemt Poetin een oorlogsmisdadiger, de Russische president wordt als loser weggezet. Het gevaar daarvan is dat Poetin geen uitweg meer ziet, en rare dingen gaat doen, zoals op de rode knop drukken. Ik pleit voor een meer feminiene, dus vrouwelijke benadering. Partijen moeten inzien dat ze niet elk 100 procent hun zin kunnen krijgen.”

De Russen voeren massale bombardementen uit op de strategische Oekraïense havenstad Marioepol. Talloze burgers sterven. Hoe volgt u zo’n drama?

Zandee: „Ik kijk daar met afschuw naar. Maar die bombardementen passen wel in het Russische optreden. Wij westerlingen willen ons keurig aan het oorlogsrecht houden, en proberen bijvoorbeeld bij missies als in Irak en Afghanistan burgerdoden te vermijden. Rusland echter schendt meedogenloos het oorlogsrecht. Denk alleen maar aan Russische bombardementen op de Syrische stad Aleppo. De Russische strijdkrachten willen met massale bombardementen Marioepol op de knieën krijgen. Maar Poetin heeft zich enorm vergist in de slagkracht van het Oekraïense leger.

De Oekraïners vrezen dat de Russen ook de belangrijke havenstad Odessa gaan innemen. Toch denk ik dat Rusland daar niet snel in zal slagen. Zeker vanaf zee is de stad erg lastig te veroveren. De kustlijn ligt vol mijnen. Bovendien vormen zeesoldaten niet het sterkste onderdeel van de Russische krijgsmacht.”

Bouwmeester: „Ik voel onmacht als ik de beelden van verwoesting in Marioepol zie. Poetin riep bij de start van zijn zogenaamde speciale militaire operatie: „Ik vecht tegen de nazistische Oekraïense regering, niet tegen het Oekraïense volk.” Hij liegt dus en gaat over lijken.

Ik denk dat de bombardementen op Marioepol voor Poetin een soort laatste redmiddel zijn. Want hij ziet de Oekraïners als een broedervolk. Tegenover de moslims in de vroeger door de Russen zwaar gebombardeerde Tsjetsjeense stad Grozny stond Poetin veel onverschilliger. Des te opmerkelijker dat de Russen toch Marioepol vernietigen, huis voor huis, wijk voor wijk.”

Beelden van de Russische tv-medewerkster Marina Ovsjannikova gingen deze week de wereld over. Op de Russische staatstelevisie toonde ze enkele seconden een protestbord. Ze keert zich tegen de oorlog in Oekraïne en waarschuwt voor leugens vanuit het Kremlin.

Kan zo’n actie leiden tot massaal verzet vanuit de bevolking tegen Poetin?

Zandee: „De actie van die vrouw was heel moedig, maar daarmee valt de staatspropaganda niet omver. Al sluit ik niet uit dat de druk vanuit het volk op Poetin toeneemt. Bijvoorbeeld als moeders van gesneuvelde soldaten dagelijks demonstreren bij het Kremlin. Als zich al een paleisrevolutie zal voordoen, komt het initiatief niet van Poetins politieke vrienden, zoals Lavrov. Ik verwacht eerder dat de strijdkrachten in opstand komen tegen Poetin, om zo een in hun ogen zinloze oorlog te beëindigen.”

Bouwmeester: „Een paleisrevolutie acht ik niet onmogelijk. Er kwam in Rusland na zeventig jaar ook een eind aan het communisme. Toch heb ik zo mijn twijfels. Het protest van de vrouw op tv was heel dapper. Maar het Kremlin zet daar meteen het verhaal tegenover dat de Russen massaal achter Poetin staan. Deze week creëerde Poetin in een toespraak ook een duidelijke wij-zij-tegenstelling. Patriotten tegenover verraders. Wee je gebeente als je in het zij-kamp zit. Daar maken we korte metten mee.”

President Zelenski beweerde onlangs dat er in de oorlog een strategisch keerpunt is bereikt, waarmee hij kennelijk wilde zeggen dat Rusland aan de verliezende hand is. Hoe taxeert u zo’n uitspraak?

Zandee: „Zelenski probeert zijn strijdkrachten moed in te praten. Helder is wel dat Ruslands plan A is mislukt. Poetin heeft Oekraïne niet met een snelle slag kunnen innemen. We zitten wat mij betreft nu in hoofdstuk twee van het verhaal. Geen van de partijen kan een overwinning opeisen. Een langdurige oorlog dreigt.”

Bouwmeester: „De uitspraak van Zelenski zie ik als oorlogsretoriek. Je probeert jezelf zo sterk mogelijk neer te zetten. Duidelijk is in ieder geval wel dat de voortgang aan Russische zijde stokt. Tegelijk is Oekraïne niet bij machte de Russische troepen helemaal terug te duwen. De Oekraïners opereren vaak in kleine eenheden die het bijvoorbeeld de Russische bevoorrading erg lastig kunnen maken.”