President Emmanuel Macron wond er begin deze week in een televisietoespraak geen doekjes om: Frankrijk gaat „beperkingen opleggen aan niet-gevaccineerden in plaats van aan iedereen.”

Burgers hebben per augustus een gezondheidspas nodig in bijna alle publiek toegankelijke ruimten zoals winkelcentra of musea. Wie niet is ingeënt, zal zich elke twee dagen op eigen kosten moeten laten testen wil hij publieke ruimten bezoeken. Ook komt er een vaccinatieplicht voor zorgpersoneel.

De ‘oorlogsverklaring’ aan niet-gevaccineerde burgers moet achterblijvers over de streep trekken. De lage Franse vaccinatiegraad is de Macron namelijk een doorn in het oog. Het land is met een percentage van ruim 40 procent nog bij lange na niet bij de 80 of zelfs 90 procent die volgens experts nodig is om het virus uit te bannen. En het aantal dagelijkse prikken nam de afgelopen weken af.

Ook andere landen gaan over tot verregaande maatregelen. In Griekenland is vanaf vrijdag een inentingsbewijs vereist om de binnenruimtes van een restaurant of bioscoop te betreden. Daarnaast moet zorgpersoneel zich verplicht laten prikken, een maatregel die Italië in april al nam.

Strijd

In Frankrijk leidde het overheidsbesluit tot protesten. Zo’n 16.000 verontwaardigde burgers gingen woensdag in meerdere steden de straat op. Op sociale media klinkt felle kritiek op de „beroving van vrijheden.”

De maatregelen zijn in principe een schending van mensenrechten, zegt André den Exter, universitair hoofddocent gezondheidsrecht aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Maar de vrijheden waarmee een verplichte vaccinatie ogenschijnlijk in strijd is –zoals die van zelfbeschikking, levensovertuiging en persoonlijke integriteit– zijn niet absoluut. „Inbreuken zijn mogelijk, mits aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan.”

De speelruimte van overheden is dan ook „groot”, verklaart de jurist. Zo kunnen op basis van de volksgezondheid bepaalde rechten worden ingeperkt, onder meer voor verplichte vaccinatie. „Zo’n stap moet wel noodzakelijk zijn en in verhouding staan tot het doel. Pas nadat de overheid alle minder ingrijpende middelen heeft benut, mag zoiets worden ingezet.”

Den Exter erkent dat de besluiten zoals die in Frankrijk zijn genomen, zeer ingrijpend zijn. „Het kernpunt van een medische behandeling –daar praat je over bij vaccinatie– is de instemming van de patiënt. Zoiets als verplichte vaccinatie druist daar tegenin. Daarom is niemand daar voorstander van. Het is een uiterst redmiddel.”

Hoewel de vaccinatieplicht nog geen dwang is –je hebt nog steeds de mogelijkheid om je niet te laten inenten– erkent de gezondheidsrechtexpert dat het in de praktijk daar wel op neerkomt. Frans verpleegpersoneel kan bij een prikweigering ontslag krijgen en ongevaccineerde burgers worden door de verplichte gezondheidspas op hoge testkosten gejaagd. Den Exter: „Dat is een vorm van indirecte drang of dwang, hoe je het went of keert.”

Terugfluiten

Volgens de Franse politiek analist Mathieu Slama overschrijdt president Macron hiermee ethische, juridische en democratische grenzen. In de Franse krant Le Figaro betoogt hij dat door de reikwijdte van de gezondheidspas zover op te rekken, de overheid het leven van niet-gevaccineerde burgers haast onmogelijk maakt. De burger heeft alleen nog rechten op voorwaarde dat hij het bewijs levert dat hij gezond is, klinkt het.

Ook gaat de overheid steeds stapje voor stapje verder in „autoritaire maatregelen”, aldus Slama. Met de nieuwe besluiten breekt Macron zijn belofte om vaccineren niet verplicht te stellen. Daarnaast is met de gezondheidspas ingestemd toen die nog een veel kleinere reikwijdte had. Bij de huidige aanscherping is het parlement niet geraadpleegd.

De analist hekelt eveneens de manier waarop niet-gevaccineerde Fransen tot „zondebok” worden gemaakt van de huidige gezondheidscrisis.

Niet alle landen kiezen overigens voor zo’n zware maatregel. In reactie op het Franse beleid gaf de Duitse bondskanselier Angela Merkel te kennen daar niet aan te willen. Volgens haar is het aan de overheid om zowel informatie als vaccins toegankelijker te maken en zo de vaccinatiegraad te verhogen.

Ieder land maakt naar zijn eigen context een afweging, zegt Den Exter. „De Duitse aarzeling is terug te leiden tot medische experimenten gedurende de Tweede Wereldoorlog. In het land is veel aversie tegen alles wat riekt naar dwang. Fransen staan historisch gezien al uiterst kritisch tegenover vaccineren.”

De jurist verwacht dat individuen naar de rechter stappen, maar acht het onwaarschijnlijk dat die een regering terugfluit. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde recent in een Tsjechische zaak dat de volksgezondheid een wettelijke grondslag is voor de verplichte vaccinatie van kinderen die naar de dagopvang of kleuterschool willen. Het ging in die zaak weliswaar niet om coronavaccinaties, maar de afweging is vergelijkbaar, zegt Den Exter.

Hoe dan ook, de uitspraken van Macron hadden onmiddellijk effect: een recordaantal Fransen meldde zich na de dreigende toespraak voor een prik. Maar bij een deel van bevolking zal de vaccinatiedrang juist weerzin oproepen.