Meer dan de helft van de bevolking (54 procent) rekende zich in 2019 niet tot een kerkelijke gezindte of levensbeschouwelijke groepering. Een jaar eerder was dat 52 procent en in 2012 nog 46 procent, zo blijkt uit de studie van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Dat deed onderzoek naar de religie van de Nederlandse bevolking van 15 jaar of ouder in 2019.

Prof. Paul, hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit Leiden, bekleedde van 2012 tot 2020 een bijzondere leerstoel secularisatiestudies in Groningen. Hij herkent de trend vanuit het periodieke CBS-onderzoek. „Op zichzelf ligt daar weinig nieuws in, want niemand had anders verwacht dan dat deze jarenlang constante trend zou doorzetten. In dat opzicht zullen de cijfers van de komende jaren spannender zijn: namelijk de vraag wat bijzondere gebeurtenissen zoals de coronapandemie doen met de kerkelijke betrokkenheid van mensen.”

Prof. Paul viel iets anders op aan de studie, een verhaal áchter de cijfers. „Je ziet dat het CBS stoeit met de vraag hoe ze kerkgangers goed in beeld krijgen. Terwijl het lidmaatschap van grote kerken afneemt, zit procentueel gezien een steeds grotere groep kerkelijk betrokkenen in de categorie die het CBS als ”overig” typeerde: reformatorischen, evangelischen, migrantenkerken. Het CBS probeerde hierop in te spelen door van vier categorieën naar meer dan vijftien opties te gaan, maar zelfs dan krijgen ze niet alles in kaart. Dat zegt veel over het versnipperde en diverse kerkelijke landschap in Nederland. Eigenlijk vind ik dat nog wel het meest interessante aan dit rapport.”

In 1960 was nog ruim 80 procent van de bevolking rooms-katholiek of protestants. De CBS-cijfers tonen hoe ingrijpend de samenleving is veranderd. Zijn we niet te veel gewend geraakt aan deze cijfers?

„Als je zegt dat cijfers niet verrassend zijn, betekent dat natuurlijk niet dat het niet erg is wat er gebeurt. De waarde van het CBS-onderzoek is dat zij trends hard maken, kwantitatief. Maar: zo’n studie maakt ook heel veel níét zichtbaar. Neem de trouw waarmee heel veel mensen zondag aan zondag naar de kerk komen. Het improvisatietalent waarmee heel kleine gemeenten hun diensten doorgang laten vinden. De toewijding van vrijwilligers. Zulke dingen kun je minder goed meten, maar zijn er wel. Die moeten we ook beklemtonen om te voorkomen dat het beeld al te somber wordt. Het is verleidelijk dit soort cijfers alleen te framen als een verhaal van neergang en achteruitgang.”

Is het „positieve” verhaal niet ook een frame? De cijfers liggen er wel.

„Die cijfers wil ik niet bagatelliseren. Wel vraag ik me af: Wat doen ze met ons? Als ze ons in de put praten of wanhopig maken, moeten we bij onszelf te rade gaan. Wat is dat voor teleurstelling die ons bevangt? Wat is het dan waar wij op hoopten en vertrouwden? Er kan een goede, missionaire bewogenheid zitten in de zorg over deze cijfers, over de groeiende groep mensen die hun heil buiten de kerk probeert te vinden. Maar er kan ook een gehechtheid achter schuilgaan aan hoe de kerk ooit was; onvermogen om te zien dat het christendom niet langer de meerderheidscultuur in Nederland is. Dat helpt ons niet verder. De vraag is hoe wij in de werkelijkheid waarin God ons plaatst –die we zelf niet gekozen hebben en waar we maar heel beperkte invloed op hebben– toch trouw kunnen zijn in ons kerk-zijn.”