Europese Unie opgelucht

Een grote meerderheid van de Europese leiders haalde opgelucht adem. Een voorkeur in de Europese Unie voor de Democraat Joe Biden als de 46e Amerikaanse president viel niet te ontkennen tijdens de verkiezingen.

De hartelijke felicitaties vlogen dan ook direct na zijn overwinning over tafel. We kunnen weer als één team werken, klonk het uit Duitsland. Andere EU-landen kwamen met soortgelijke boodschappen vol hoop.

Biden staat als aanhanger van het multilateralisme en voorstander van het Europese project te boek. Hij zal de EU niet proberen uit elkaar te trekken, maar samenwerking juist aanmoedigen, is de verwachting. De eerste signalen bevestigen dit ook. Biden sprak direct strenge taal tegen de Britten. Schend geen brexit-afspraken met de EU waardoor de vrede in Noord-Ierland op het spel komt te staan, anders kunnen jullie een handelsdeal met ons wel vergeten, was zijn boodschap.

Toch staat niet iedereen in de EU te springen om de komst van Biden. Zo ontvingen Hongarije en Polen hem minder hartelijk. Niet vreemd ook. Biden bekritiseerde de relatie die president Trump heeft met de EU-landen die onder andere vanwege schendingen van de rechtsstaat onder vuur liggen: „Deze president omarmt alle misdadigers in de wereld.”

NAVO moet 2 pct blijven betalen

De NAVO heeft Trump overleefd. Hij vond het bondgenootschap verouderd, maar Biden noemt de organisatie het hart van de Amerikaanse veiligheid. Dat zou een Europeaan niet mooier hebben kunnen zeggen.

Maar de eisen die Biden aan de bondgenoten stelt, lijken wel sterk op die van zijn voorganger. Hij roept de 29 resterende lidstaten op een „eerlijk deel” van de kosten voor de gezamenlijke verdediging te nemen. Daarmee doelt hij op de 2 procent van het bruto binnenlands product dat aan defensie moet worden besteed. De meeste lidstaten zitten daar ver onder, Nederland incluis.

De afgelopen jaren is er wel een stijging te zien in de militaire uitgaven. Biden schrijft dat toe aan zijn eigen inspanningen als vicepresident onder Obama. In die periode kwamen de lidstaten in 2014 overeen om op termijn weer meer aan defensie uit te geven. Feit is dat de begrotingen van Europese NAVO-landen pas echt veranderden toen Trump aan de macht kwam en dreigde niet-betalende bondgenoten niet te verdedigen als ze zouden worden aangevallen.

Opvallend is dat Biden de NAVO vaak noemt in combinatie met Rusland. Het Kremlin is bang voor een sterke NAVO, zegt hij. En daarom vindt hij het belangrijk dat het transatlantisch bondgenootschap bijeen blijft.

Ambassade Israël niet terug

De belangrijkste zorg die Israël bij het aantreden van Joe Biden heeft, is de vraag hoe de nieuwe Amerikaanse president zich ten aanzien van Iran zal opstellen. Dat land is verreweg de grootste bedreiging voor de Joodse staat – en in het bijzonder de vermeende nucleaire ambities van de Islamitische Republiek.

Biden heeft duidelijk gemaakt dat hij terug wil keren naar de atoomdeal met Teheran uit 2015. Donald Trump stapte uit die overeenkomst, een stap die Jeruzalem hem bijzonder in dank heeft afgenomen.

Lichtpuntje voor Israël is dat Biden heeft beloofd dat hij de Amerikaanse ambassade niet van Jeruzalem naar Tel Aviv zal verplaatsen. Tegelijkertijd is de nieuwe president fel tegen annexatie van gebieden op de Westelijke Jordaanoever door Israël.

De Palestijnen zullen vooral hopen dat Biden teruggrijpt op de pro-Palestijnse koers die de regering-Obama, met Biden als vicepresident, tot 2016 voerde. De Democraat is een sterk voorstander van de tweestatenoplossing in het conflict met Israël. Hij zal echter eerst het vertrouwen van de Palestijnen in de Verenigde Staten moeten herstellen. De Palestijnse Autoriteit beschouwt Amerika immers formeel niet meer als partner voor vrede, vooral na de verhuizing van de Amerikaanse ambassade.

Midden-Oosten: andere toon Iran

Veel leiders in het Midden-Oosten, die de afgelopen jaren in Donald Trump een vrijwel kritiekloze bondgenoot vonden, houden hun adem in. Want hoewel Joe Biden strategische partnerschappen in de regio niet zomaar op het spel zal zetten, heeft hij er geen geheim van gemaakt dat hij autocratische heersers op hun beleid zal aanspreken. De „blanco cheques” van Trump voor regimes die zich misdragen, zijn er wat betreft de Democraat niet meer bij.

Vooral Saudi-Arabië en Egypte maken zich zorgen. Voor Caïro staan mogelijk miljarden aan Amerikaanse militaire steun op de tocht als het respect voor mensenrechten op het huidige ondermaatse niveau blijft. Saudi-Arabië kan in elk geval Amerikaanse bijstand in de oorlog tegen de Houthirebellen in Jemen vergeten.

Die afkoeling in de relaties speelt zich af tegen de achtergrond van de groeiende Iraanse dreiging, de grootste zorg van de soenitische bondgenoten van Amerika in het Midden-Oosten. En juist richting Teheran zal Biden vermoedelijk een mildere toon aanslaan dan zijn voorganger.

Tegelijkertijd heeft Biden benadrukt dat hij de leidende rol van de VS in de wereld –en dus ook in het Midden-Oosten– wil versterken. Daar zien bijvoorbeeld de Koerden in Irak en Syrië reikhalzend naar uit.

Verre Oosten: terug naar tafel

Wat is lastiger? In een kleine ruimte twee lijvige mannen krijgen –in een liftcabine bijvoorbeeld– of twee ielige ventjes erin stoppen terwijl die ruzie met elkaar hebben? Wie zitten elkaar meer in de weg? Het antwoord daarop is nog niet zo eenvoudig; wat wel zeker is: zorg ervoor dat de spierbundels niet ook nog eens ruzie krijgen, want dan heeft het dilemma zich verdubbeld. En is de kans verkeken om dilemma’s tot oplosbare proporties terug te brengen.

De vergelijking gaat op tal van punten mank, toch lijkt de groeiende rivaliteit tussen China en de VS op deze situatie. Twee grootmachten die elkaar in de weg zitten in een veel te kleine ruimte: Oost- en Zuid-Oost Azië. Landen grenzend aan China voelen zich tot dwergen krimpen en hebben behoefte aan spierbundels die het voor hen opnemen. Tegelijkertijd zijn ze vuurbang voor escalatie in hun achtertuin. Daarom klinkt de oproep aan Biden en Xi: geen demonisering van elkaar en evenmin militarisering van tegenstellingen, maar vóór alles: door praten dingen oplossen. Want niet de arena, maar de overlegtafel heeft toekomst. Soms mag die tafel op een arena lijken, de ingeslagen weg blijft die van diplomatie. Deze aanpak ontbrak onder Trump. Aan Biden de taak om de overlegtafel van zolder te halen.

VN: geldkraan weer openen

Als er één organisatie is waar de VS een haat-liefde-relatie mee hebben, is het de Verenigde Naties. Zolang de VN een Amerikaanse agenda volgen, gaat het nog wel. Maar vaak komt de spanning naar boven.

De afgelopen jaren heeft Trump de financiering van veel VN-organisaties gestopt. Het gaat dan om de UNWRA voor Palestijnse vluchtelingen, het bevolkingsfonds UNFPA (vanwege abortus), en de WHO (Wereldgezondheidsorganisatie). Dat laatste deed hij dit voorjaar vanwege het verspreiden van verkeerde informatie over corona. Bovendien zou de WHO te veel onder invloed van China staan.

De verwachting is dat Biden al deze organisaties weer geld zal geven. Maar ook van hem is bekend dat hij vindt dat China veel te veel invloed in de VN heeft.

Ook wil Biden terugkeren naar de VN-Mensenrechtenraad (UNHRC). Trump trok zich daaruit terug, omdat hij vond dat deze raad de mensenrechten eerder belachelijk maakte dan ze te verdedigen. Biden wil de UNHRC aan haar eigen normen houden.

Binnen de VN zijn alle landen gelijk, maar de vijf grootmachten (VS, Rusland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk en China) zijn iets méér gelijk. In India leeft de hoop dat Biden dit land zal toevoegen aan de grootmachten in de VN-Veiligheidsraad.

Latijns-Amerika: ontspanning

Joe Biden hééft iets met Latijns-Amerika. Hij reisde veelvuldig naar de regio en werd door Barack Obama als speciale gezant voor de ‘achtertuin’ van Amerika aangesteld. Bij zijn aantreden als vicepresident in 2009 sprak hij: „De tijd dat de VS eenzijdig dicteren dat we alleen maar praten en niet luisteren, is voorbij.”

In Latijns-Amerika moeten ze nog maar zien wat Biden als president betekent. Er heerst een forse dosis wantrouwen richting de ‘grote broer’, zeker na vier jaar Trump, die de regio als corrupt en achterlijk bestempelde.

Tegelijkertijd verwachten de leiders van Midden- en Zuid-Amerika veel van Bidens ”Plan voor Centraal-Amerika”, dat onder andere voorziet in 4 miljard dollar hulp over vier jaar.

Dat plan zou onder andere moeten helpen om armoede, corruptie en misdaad te bestrijden – dé factoren die zorgen voor massale emigratie naar de Verenigde Staten.

Ook voormalig aartsvijand Cuba verwacht veel van de nieuwe Amerikaanse president. Er bestaat goede hoop dat hij de ontspanningspolitiek van Barack Obama zal voortzetten. Dat zou niet alleen moeten resulteren in het uitbouwen van de betrekkingen, maar ook in het versoepelen van visumeisen, zodat Cubaanse ballingen hun familie op het eiland kunnen bezoeken – en andersom.

Rusland staat in foute lijstjes

Biden noemt Rusland altijd in de ‘foute lijstjes’, dus samen met Noord-Korea, Iran en Saudi-Arabië. Hij ziet het als een agressief land. Wat hem betreft is er geen reden tot ontspanning.

Toen Rusland in 2014 het Oekraïense schiereiland de Krim inlijfde, spande Biden zich als vicepresident onder Obama in om sancties op te leggen aan Moskou. Dat is ook gebeurd. Uit redevoeringen die hij over buitenlands beleid heeft gehouden, komt het beeld naar voren van iemand die graag de druk op het Kremlin wil opvoeren. Dat is het tegengestelde van wat president Trump de afgelopen jaren heeft gedaan.

Begin volgend jaar, snel na Bidens inauguratie, moeten Rusland en de VS weer in gesprek over verlenging van het Start-verdrag uit 2010. Dit verdrag gaat over de beperking van kernwapens. Biden zal dus niet schromen om harde eisen te stellen aan zijn Russische ambtgenoot Poetin.

Vanuit het Kremlin is nog geen felicitatie naar Biden gegaan. Officieel omdat er nog discussie over de uitslag bestaat. Maar daar spreekt vermoedelijk ook een oordeel uit. Anders dan Poetin heeft oppositieleider Navalni Biden al wel gelukgewenst met zijn overwinning. De sympathie van Biden ligt ook veel meer aan de kant van de Russische oppositie.

Klimaat: VS weer terug naar ‘Parijs’

Als het gaat om de aanpak van klimaatverandering, laat Trump een duidelijke erfenis na. Al voor zijn presidentschap in 2016 kondigde hij aan uit het klimaatakkoord van Parijs te zullen stappen. Op 4 november, toevallig precies één dag na de presidentsverkiezingen, was het formeel zover: de VS stapte uit ‘Parijs’. „Spijtig”, zo reageerden onder meer Japan, Engeland, Frankrijk, Italië en Chili direct.

De wereld volgde de verkiezingen dan ook op de voet. Wordt het opnieuw klimaatontkenner Trump of wordt het Biden en gaat het land weer leiderschap tonen? Want juist om dat leiderschap werd Obama’s VS ten tijde van het akkoord in Parijs in 2015 nog geprezen.

De wereld verwacht dan ook ambities van de Amerikanen. Dat werd al direct duidelijk in de telefoontjes die Biden met andere wereldleiders pleegde. Het Parijsakkoord kan ook geen succes worden als de grootste vervuiler niet mee doet. De EU wil al langer in 2050 netto geen CO2 meer uitstoten. China kwam in september met een omvangrijk klimaatplan. En ook Japan en Zuid-Korea lanceerden in oktober flinke ambities.

De internationale hoop is gevestigd op Biden. En dat lijkt terecht. Tijdens zijn overwinningsspeech zei hij zo snel mogelijk opnieuw toe te treden tot ‘Parijs’. Zijn ambities liegen er in ieder geval niet om: netto CO2-neutraal in 2050.

Godsdienstvrijheid stabiele factor

Als Joe Biden het Witte Huis betrekt, is vrijheid van godsdienst waarschijnlijk een van de weinige thema’s in het buitenlandse beleid waarbij er sprake is van continuïteit met de regering-Trump. De inzet voor internationale religieuze vrijheid (IRF) geniet in de Verenigde Staten doorgaans steun van beide partijen. Zo spraken vorig jaar vicepresident Mike Pence én de Democratische voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, Nancy Pelosi, tijdens een bijeenkomst ter bevordering van religievrijheid.

Toch zal voor een aantal landen de machtswisseling wel gevolgen hebben. Daar waar Trump soms warme contacten onderhield met leiders die het wat minder ophadden met bepaalde vrijheden, is Biden kritischer. Zo dreigde hij voor miljarden aan wapenleveringen stop te zetten als Saudi-Arabië de mensenrechtensituatie in het koninkrijk niet verbetert.

Onlangs zei Biden dat het voor iedere burger van groot belang is om vrij zijn of haar geloof te kunnen beoefenen. „Daarom zal ik altijd sterk staan in de verdediging van religieuze vrijheid over de hele wereld”, sprak hij.

Critici van Biden lieten zich schamper uit over deze uitspraak. Een commentator noemde het een „cynische belofte” van een politicus die in eigen land progressieve waarden en normen boven godsdienstvrijheid plaatst.