De Duitse theoloog dr. Kai Funkschmidt is in zijn werk bij het Protestants Centrum voor Wereldvraagstukken (Evangelische Zentralstelle für Weltanschauungsfragen, EZW) dagelijks bezig met geloof en bijgeloof. Hij deed eerder onderzoek naar het bestaan en het ontstaan van samenzweringstheorieën.

Deze ontstaan vaak in tijd van crisis. „Denk aan de pest in de middeleeuwen. Men kon er moeilijk mee omgaan dat de oorzaak hiervan niet duidelijk was. Om toch een schuldige te hebben, wees men de Jood aan. In alle crises floreert het samenzweringsdenken. ”

De huidige coronacrisis is vergelijkbaar. „De meeste ziektes in het Westen zijn inmiddels behandelbaar.” Dat hoge niveau van gezondheid leidt echter tot het misverstand dat ons hele leven controleerbaar is, meent de Duitse theoloog. „De illusie bestaat dat we alles beheersen. En dat alles met een duidelijke bedoeling gebeurt. Pech bestaat dus niet, laat staan toeval.”

Funkschmidt ziet de gevolgen daarvan dagelijks om zich heen. „Als een operatie mislukt, klagen we de chirurg aan. Die vergist zich immers niet zomaar; zijn fout maakt hij doelbewust. Bij wijze van spreken zouden we bij een aardbeving nog iemand de schuld geven.”

Vijand

Die behoefte aan schuldigen ziet Funkschmidt momenteel terug in de coronacrisis. Duidelijk voorbeeld is Bill Gates, de Amerikaanse miljardair die wordt verweten dat hij het coronavirus heeft laten verspreiden om te verdienen aan de verkoop van vaccins. „Op zo’n moment krijgt de vijand een naam en een gezicht.”

Funkschmidt vermoedt dat complottheorieën het vooral goed doen onder minderheidsgroepen. „Een op de drie Amerikaanse zwarten dacht op een gegeven moment dat het aidsvirus doelbewust door de regering was verspreid om hen uit te roeien. Daarin kwam iets naar voren van hun wantrouwen en machteloosheid.”

Wantrouwen kan op zich geen kwaad, denkt Funkschmidt. „Alle mensen hebben er wel iets van. Dat betekent dat iedereen wel in zekere mate vatbaar is voor samenzweringsverhalen. Maar er zijn mensen die overal iets achter zoeken. Dan ben je een speelbal van kwaadsprekers. Hun hele wereldbeeld is dan gebaseerd op deze theorieën. Met een moeilijk woord noemen we dat conspirationisme. Veel psychiaters kennen uit hun praktijk mensen die daar last van hebben.”

Vanwaar de behoefte aan zo’n alternatief wereldbeeld?

„Vaak zijn het onzekere mensen voor wie de wereld een chaos is. Het is de mens eigen om toch orde te scheppen. Zodra men een verband opmerkt, springt men ook direct naar de oorzaak. Als ze bijvoorbeeld zien dat Japanners lang leven, wil men het Japanse eten overnemen, omdat daar de reden van het lange leven in zou liggen.”

Dat de huidige pandemie een vruchtbare bodem legt voor complotdenken, is voor Funkschmidt daarom volstrekt logisch. „We zitten in een wereldwijde crisis. Maar niemand heeft er grip op; regeringen evenmin als de gezondheidszorg. Dat maakt mensen zenuwachtig.”

Wel gaat iedereen anders om met de onzekerheid. „Als je al erg wantrouwig bent, vermoed je snel verborgen motieven. Dat zag je na de ramp met de Twin Towers in 2001. Als er in het onderzoek achteraf vragen openbleven, vermoedden velen opzettelijke geheimhouding. En dat werd vervolgens ingevuld vanuit het motief dat men vermoedde. Het zijn vaak dezelfde mensen die met alternatieve theorieën bezig zijn. Op het ene moment met de Twin Towers, vervolgens weer met corona.”

Hoe ontstaat een samenzweringstheorie?

„Het begint met een verschijnsel dat om een verklaring vraagt. Bijvoorbeeld dat Joden vanouds oververtegenwoordigd zijn onder bankiers en wetenschappers. Overigens geldt dat ook voor protestanten. Dat verschijnsel kun je op twee manieren verklaren. Enerzijds door te verwijzen naar het feit dat Joden en protestanten beter onderwijs hebben gehad. Of door te zeggen dat deze mensen anderen buiten de macht willen houden.

Mensen die geloven in complotten hebben volgens mij hun conclusie al bij voorbaat klaarliggen. In gesprekken valt me op dat ze doorgaans niet nieuwsgierig zijn naar nieuwe feiten, omdat ze immers alles al denken te weten.”

Hoe herken je een samenzweringstheorie?

„Een bewering moet je kunnen natrekken. Als iemand zegt dat Bill Gates het coronavirus heeft laten verspreiden, zou je kunnen vragen: Hoe is dat gegaan; wat is er gebeurd? Dan blijkt algauw dat dit moeilijk hard te maken valt.

Een echte samenzwering is natuurlijk topgeheim. Dan is het vreemd dat het hele internet vol staat met details over zo’n geheim. Ook valt het op dat iedereen zonder schadelijke gevolgen zijn zegje kan doen over gevaarlijke staatsgeheimen. Als het allemaal waar is, komen de samenzweerders je echt wel een kopje kleiner maken. Dat kan een aanwijzing zijn dat je niet met feiten te maken hebt, maar met een projectie vanuit fantasie.”

Natrekken, zegt u. Maar ook de opstanding van Christus valt niet na te trekken. Is dat leerstuk dan ook een complot?

„Niet alles wat geen redelijke verklaring kent, is een samenzwering. Het christelijk geloof bouwt op vertrouwen in plaats van wantrouwen. Dat vind ik een belangrijk verschil.

Toch zijn er wel christelijke groepen die heel dicht in de buurt komen van samenzweerders. Bijvoorbeeld als er alleen een elite van ingewijden over iets beslist of ergens van weet. Of als alledaagse gebeurtenissen automatisch worden verklaard vanuit een bovennatuurlijke kwade macht. Ik denk dat dat te maken heeft met angst en een gebrek aan Godsvertrouwen. Wie gelooft, kan ermee omgaan als er onbeheersbare dingen in het leven gebeuren.”

Hoe moet je omgaan met mensen die overal complotten zien?

„Probeer het vertrouwen dat je hebt te houden, ook al frustreert het. Ga ze niet tegenspreken. Confrontatie helpt doorgaans niet. Tegenargumenten bevestigen hen alleen maar. Als het mensen zijn die zich niet begrepen voelen, is het beter naar hen te luisteren dan hun de les te lezen.”

Kunnen complottheorieën kwaad?

„Ik vrees van wel. Ik zie ze als een uitdrukking van afnemend vertrouwen in de samenleving. Zonder vertrouwen wordt samenleven moeilijk. Dat wij met een papiertje brood kunnen kopen, berust op het vertrouwen dat dat briefje echt geld is. Als dat vertrouwen te veel afneemt, voorzie ik problemen. ”

Welke rol spelen de media hierin?

„Traditionele massamedia moeten een antwoord geven op de alternatieve stellingen. De universiteit van Passau heeft een studie gepubliceerd over hoe Duitse media berichtten over de eerste coronagolf. Dat was best onthullend.

Zo viel onder meer op dat de media de regering trouw volgden. Mensen die twijfelden aan het beleid, kwamen niet of nauwelijks aan het woord. Daarmee wakkeren de media het wantrouwen juist aan. Mensen krijgen het gevoel: mijn vragen mogen niet in de krant; ze scharen mij onder de idioten.

Neem Zweden: dat heeft tijdens de eerste golf geen lockdown ingesteld. Dan moeten media de vraag stellen: doen de Zweden het verkeerd? Juist als bondskanselier Merkel zegt dat de Duitse benadering de enig juiste is.

Onder critici van het overheidsmanagement zitten wetenschappers met wereldfaam. In enkele gevallen kregen die eerst alleen in ‘alternatieve’ media ruimte om zich gefundeerd te uiten. Het zou beter zijn als het zakelijke debat tussen wetenschappers veel zichtbaarder in de grote media naar voren komt.”

Bedoelt u dat er in de media te veel consensus bestaat?

„Zeker. Er zijn te weinig tegenstemmen. Media zeggen zelf dat ze die tegenstemmen wel aan het woord laten, maar dat eenmalig in een kort stukje. Maar niemand leest alles. Je moet twijfelaars een veel prominentere stem geven.

Eigenlijk zie je hier een omgekeerde samenzwering. De traditionele media negeren wat er in alternatieve kringen wordt gezegd, en daarmee bevestigen die twee kringen elkaars beeld.”

Hebt u zelf weleens een complot gezien?

„In de jaren negentig heb ik kort gedacht dat de Scientology Church bezig was de macht over te nemen. Verder ben ik een redelijk rationeel en nuchter persoon.

Toch zeg ik niet dat ik er niet vatbaar voor ben. Momenteel ben ik gezond en heb ik een stabiel leven. Maar als je je baan kwijtraakt of als er iets met je kinderen is, wordt er aan de basis van je bestaan geschud. Dan zoek je een verklaring en zeg je: Ben ik misschien ontslagen omdat ik toen dat en dat tegen de baas heb gezegd? En zo kom je van het een in het ander.”

Vooral Joden en Bilderbergers

Al eeuwenlang kom je in complotverhalen dezelfde boosdoeners tegen, zegt Kai Funkschmidt. „Het zijn de Joden, de Amerikanen, de bankiers en het grootkapitaal. De vrijmetselaars komen ook veel voor, evenals de Bilderbergers.”

De Bilderbergers zijn een groep van 120 politici, zakenmensen en topbestuurders uit NAVO-lidstaten die elkaar jaarlijks treffen in besloten conferenties.

Juist vanwege die beslotenheid is de groep omgeven met geheimzinnige verhalen. De vrees is dat de elite onderling belangen afstemt en daarop het beleid voor de wereld bepaalt. Het doel van de groep zou een nieuwe wereldorde zijn.

In 2007 vertelde auteur Daniel Estulin van het boek ”De ware geschiedenis van de Bilderbergconferentie” in het Reformatorisch Dagblad dat binnen dit gezelschap was besloten tot de oorlog in Kosovo in 1999. Toen Estulin daar achter was gekomen en dat had gepubliceerd, werd er een aanslag op hem gepleegd, zo zei hij. Toen hij in een lift wilde stappen, openden de deuren zich uitnodigend, maar was er geen vloer. Zodoende was hij bijna te pletter gevallen. De Nederlandse NIOD-onderzoeker dr. Gerard Aalders zei daarop dat hij „zelden zo veel onzin tussen twee kaften” had gezien als in Estulins boek. Tijdens onderzoek voor zijn boek ”De Bilderbergconferenties” had niemand hem iets in de weg gelegd.