Ja, vroeger was Veenendaal een dorp, erkent Pilon. „Maar een stad is tegenwoordig een plaats met een zeker aantal inwoners en bepaalde faciliteiten voor de bevolking en de regio. Veenendaal is uitgegroeid tot bijna 70.000 inwoners, met voorzieningen die je moet hebben om stad te kunnen zijn: een zwembad, een theater, regionale busdiensten, een winkelcentrum dat er toe doet. Stadsgids dus. Ik wil ook niet in het rijtje van dorpskrant, dorpsgids, dorpsgek...”

Officiële status

Een kleine honderd wandelingen verzorgde Pilon de laatste jaren rond de geschiedenis van Veenendaal. „Als hobby. In 2016 heb ik mezelf uitgeroepen tot stadsgids. Die was er nog niet.” Het deed de Veenendaler goed dat het gemeentebestuur de functie in februari een officiële status gaf. „De gids moet een instituut zijn. Het mag niet afgelopen zijn als ik ermee stop.”

Pilon weet veel van ‘de stad’. Hij groeide er op als zoon van een huisarts, doceerde 34 jaar geschiedenis en maatschappijleer aan het Christelijk Lyceum Veenendaal en was politiek actief: twaalf jaar als raadslid, acht jaar als wethouder.

Vanochtend leidt hij een sjoel- en jeu-de-boulesclub van een plaatselijk appartementencomplex rond. De meeste leden zijn pas op latere leeftijd in Veenendaal komen wonen.

Een stadsgids heeft het hier wel lastiger dan in plaatsen als Dordrecht of Deventer, vindt Pilon.

Patriciërswoning

„Daar zijn voldoende stenen getuigen van de historie. Aan de gebouwen zie je al zo’n beetje waartoe ze in het verleden dienden: een patriciërswoning, een pakhuis, een kerk. Het ingewikkelde van Veenendaal is dat zulke oude panden, afgezien van de Oude Kerk uit 1566, ontbreken. Er staat amper een gebouw van voor 1900. Er is veel gesloopt. Hier moet gewoon het verhaal verteld worden.” Dat is Pilon als bekwame spreker en presentator wel toevertrouwd.

Vierkant rondje

Meestal loopt de gids met zijn toehoorders „een vierkant rondje van 500 meter.” „We komen dan precies langs de goede plekken om in een notendop de hele geschiedenis van de stad te kunnen vertellen. Veenendaal heeft de interessantste lokale historie van Nederland. Zo lag het tot de grenscorrectie in 1960 als enige plaats in twee provincies, Gelderland en Utrecht, en in twee gemeenten, Veenendaal en Ede.”

„Denk alles wat er nu staat even weg”, vraagt Pilon zijn gevolg aan het Verlaat nabij die oude grens. „Ruim vijf eeuwen geleden was het hier net Genesis 1 vers 1: de veengronden van de stad Rhenen, woest en ledig.”

In 1546 kregen 56 ondernemers van keizer Karel V het recht om er turf te gaan winnen. „Veenendaal begon als een onderneming, nota bene op het grondgebied van een ander. Geleidelijk aan vestigden turfstekers zich in het gebied.”

Uitzonderlijk is ook de locatie van de Oude Kerk, bedehuis voor de veenwerkers. Pilon: „Gebouwd op een hoge zandplaat. Let wel: 500 meter van het historisch centrum. De meeste steden en dorpen ontstonden rondom de kerk in het midden. Veenendaal dus niet.”

Ondernemend bleef Veenendaal, vertelt Pilon. „In de negentiende eeuw en begin twintigste eeuw werkte driekwart van de inwoners in de industrie. Er waren toen 25 textielfabrieken en 20 sigarenfabrieken.”

Onderweg controleert Pilon een geparkeerde fiets. „Inderdaad, een AXA-slot! Zoals op zoveel Nederlandse rijwielen.” Wijzend op een woonhuis: „In een schuurtje in de tuin werden de eerste AXA-sloten vervaardigd.”

>>rd.nl/stadgidsen

Keuze uit vier rondleidingen

Iedere eerste en derde zaterdag van de maand wandelt Jaap Pilon met belangstellenden door het oudste gedeelte van Veenendaal. De rondleiding duurt twee uur en begint om 11.00 uur in de Cultuurfabriek aan het Kees Stipplein in het centrum van Veenendaal. Reserveren is noodzakelijk en kan bij de Stadswinkel in de Cultuurfabriek.

Daarnaast verzorgt Pilon rondleidingen op aanvraag voor groepen vanaf vijf personen. Er zijn vier opties: de route van de zaterdagse wandelingen, een wandeling over een deel van de Kerkewijk, vroeger de voornaamste straat van Veenendaal, een wandeling door ’t Franse Gat, de eerste nieuwbouwwijk van Veenendaal na de Tweede Wereldoorlog, of een wandeling vanaf de Markt richting Kerkewijk naar de Vaartbrug bij de Brugkerk van de hersteld hervormde gemeente.

serie

Stadsgidsen

Een plaats (nog) beter leren kennen? Stadsgidsen weten veel van de lokale geschiedenis, van gebouwen, personen en monumenten. In deze serie acht impressies van stadswandelingen. Deel 2.