Wat kun je allemaal niet met een psalm- of liedboek? Je krijgt het voor je verjaardag en schrijft voorin wie het je schonk. Je neemt het mee naar de kerk en bladert erin als de preek je maar niet wil pakken; of je omcirkelt welke coupletten er gezongen worden. Op school en zondagsschool heb je het nodig om verzen uit je hoofd te leren. Thuis gebruik je het als jongvolwassene voor je persoonlijke meditatie, waarbij je in de kantlijn schrijft wat je aanspreekt. Intussen dient het boekwerkje ook als bewaarplaats voor postzegels of kiekjes. Als een broer overlijdt, schrijf je dat achterin, met datum van overlijden en de tekst die hem dierbaar was.

Als je oud geworden bent, schenk je jouw exemplaar aan je kleindochter, die het op haar beurt weer gebruikt en er aantekeningen in maakt. Als deze kleindochter overlijdt, belandt het boekwerk via de antiquair in de afdeling Bijzondere Collecties van een universiteitsbibliotheek. Daar kunnen onderzoekers aan de hand van alle gebruikerssporen de weg die het boekje aflegde proberen te traceren.

Ziedaar het boeiende onderwerp waarover Christopher N. Phillips een interessante studie schreef: ”The Hymnal. A Reading History”. Volgens Phillips, hoogleraar aan Lafayette College in Easton (Pennsylvania, VS), is er in het onderzoek altijd wel veel aandacht geweest voor liederen en liedboeken, maar niet voor het gebruik ervan door de bezitters. Wie waren dat? Wat deden ze met dat ”hymnbook” in hun dagelijks leven? In zijn boek probeert de auteur daar antwoorden op te vinden door de poëzie, de boekhistorie en het geleefde geloof van de gebruikers bij elkaar te brengen.

Watts

Phillips’ studie gaat over de Angelsaksische wereld in met name de 18e en de 19e eeuw. Nadat de Engelse predikant Isaac Watts (1674-1748) in 1707 een eerste verzameling hymns publiceerde, is dit genre niet meer weg te denken uit de Engelse en Amerikaanse kerk- en vroomheidsgeschiedenis.

De gedachte dat deze liederen ook in de kerk zouden kunnen worden gebruikt, lag aanvankelijk overigens niet voor de hand. Immers, ook in de Engelstalige calvinistische traditie stond aan het begin van de 18e eeuw het primaat van de psalmen in de eredienst buiten kijf.

Veel ”hymnbooks” –hiermee bedoelt Phillips tekstedities; uitgaven met melodie zijn ”hymnals”– waren dan ook in eerste instantie vooral voor privégebruik bedoeld. Bijvoorbeeld voor persoonlijke meditatie. Of voor gebruik bij de huisgodsdienst in puriteinse kringen. Liederen als ”When I Survey the Wondrous Cross” van Watts, ”Rock of Ages, Cleft for Me” van Toplady en ”Amazing Grace” van Newton werden op die manier razend populair.

Intussen deden de hymns gaandeweg toch hun intrede in de diverse Engelse en Amerikaanse kerken. Dat leverde de nodige strijd op. Jonathan Edwards bijvoorbeeld, die de hymns van „the Excellent Dr. Watts” aanbeval voor privégebruik, werd in 1742 verrast door het feit dat zijn gemeente in Northampton tijdens zijn afwezigheid de hymns van Watts tijdens de zondagse dienst was gaan zingen. Dat vond hij niet het grootste probleem; erger was dat de psalmen opzij waren gezet. Edwards regelde vervolgens dat er in de zomer tijdens de middagdienst hymns gezongen konden worden. Maar de kwestie was volgens Phillips het begin van de verwijdering tussen hem en de gemeente, die uiteindelijk tot een breuk leidde.

Leren lezen

Uitgebreid gaat de auteur in op de rol die de verzamelingen hymns speelden in de huiselijke sfeer (poëzie voor persoonlijk gebruik) en in het onderwijs. Op school leerden de kinderen bijvoorbeeld lezen aan de hand van hymns. En ook in het alfabetiseringswerk onder slaven werden ”hymnbooks” gebruikt. Op de zondagsschool kregen de kinderen na het opzeggen van een Bijbeltekst bij wijze van beloning een prachtige kaart met daarop een tekst van Watts. Er was vóór 1900 geen kind dat niet met Watts in aanraking kwam, aldus Phillips.

The Hymnal. A Reading History, Christopher N. Phillips; uitg. Johns Hopkins University Press; 252 blz.; $ 39,95.