Een paar weken geleden was ik op zondag in Oostenrijk. In de Christuskirche in Innsbruck pikte ik het septembernummer van Die Brücke mee, het tijdschrift van de protestantse gemeenten in de omgeving.

Veel protestanten zijn er niet in Tirol. En dat was tachtig jaar geleden, toen Hitler Oostenrijk inpikte, niet anders. De Christuskirche is een prachtig gebouw, met bergen op de achtergrond, maar ze dient slechts een kleine minderheid.

Veel protestanten begroetten de Anschluss bij Hitler-Duitsland als terugkeer naar het „moederland van de Reformatie.” Dominee Mahnert (1874-1943) ging zelf voorop door zich in de „uitzinnige menigte” te begeven. Dat blijkt uit een artikel in Die Brücke. Enkele weken later jubelde hij in zijn paaspreek: „Ons heerlijke, geliefde vaderland is vrij. In drie dagen is het opgestaan, net als zijn Heer en Heiland.”

Door de inlijving bij Duitsland ging zijn ideaal in vervulling. Mahnert was ook literair actief en kon het mooi zeggen. Vanaf zijn intrede in de gemeente in 1923 was het geen geheim dat de predikant veel politiek in zijn theologie stopte. Jaarlijks hield hij bijvoorbeeld in januari een „feestelijke dankdienst” voor de oprichting van het Duitse keizerrijk in 1871. In de jaren dertig begon hij zelfs op woensdagavond met een wekelijke Arische viering („völkische Gottesdienst”). In een biografisch lexicon dat ik op internet vond, lees ik dat de mensen zich elke week verdrongen tot de traptreden van de preekstoel.

De ”völkische Religion” was een politieke godsdienst, waarin de nazi-ideologie leidend was. Het was bijvoorbeeld heel gebruikelijk om te spreken van een „Arische Jezus.” Later rezen ook bezwaren tegen het Oude Testament als Joods boek.

Mahnert stelde zich helemaal in dienst van wat hij het „nationaalprotestantisme” noemde. Staat en kerk moesten nauw samenwerken om de „goddelijke zending” van het volk waar te maken.

Daarbij speelde natuurlijk mee dat Oostenrijk werd gedomineerd door rooms-katholieken. De protestanten hadden (zeker historisch gezien) reden zich hier niet volledig thuis te voelen. Vandaar dat een voorliefde voor het land van Luther te begrijpen is. Maar dat hij Hitler als godsgezant zag, zullen velen vandaag vervreemdend vinden.

De nazi’s rolden na 1938 al snel hun eigen agenda uit. Kerkelijke feesten werden nationalistisch ingevuld. Het godsdienstonderwijs vanuit de kerk werd opgeschort. En de Joden in Innsbruck werden vervolgd.

Volgens Die Brücke zag Mahnert dit als een tijdelijk misverstand. Niettemin verloor hij toch zijn enthousiasme en stierf in 1943 teleurgesteld. Hij kreeg een partijbegrafenis; geen kerkelijke uitvaart.

Tachtig jaar na de Anschluss is het makkelijk oordelen. Dat moeten we dus niet doen.

Op zich kun je je voorstellen dat iemand als Mahnert, die zo van de Duitse taal hield, dankbaar en trots was dat het Luther was die de Bijbelse boodschap weer krachtig mocht samenvatten.

Maar Mahnert ging verder. Hij zag in de Reformatie een opdracht tot een onopgeefbare verbondenheid met een wereldse staat. Daarmee politiseerde hij de kerk. Vroeg of laat moest dat botsen op de boodschap van Christus, Die zegt: Mijn Koninkrijk is niet van deze wereld.