Het was genieten voor onderzoekers die geheimen willen opduikelen uit oude archieven. In het Nationaal Archief, hartje Den Haag, werden tal van (overheids)documenten voor het eerst aan de openbaarheid prijsgegeven. Dus zaten vooral verslaggevers dinsdagmorgen naarstig te zoeken naar nieuwtjes in mappen vol dossiers.

Schouwen-Duiveland

Jop Steenhof de Jong (71) uit Giessenburg bladert in een map met vergeelde papieren, terwijl suppoosten de stilte bewaken. Steenhof de Jong, die vaker in het Nationaal Archief dossiers doorspit, vindt de Openbaarheidsdag een goede zaak. „Te weinig mensen weten dat er in het Nationaal Archief ontstellend veel materiaal is te vinden. Zeker over de Tweede Wereldoorlog is veel bewaard gebleven. Treinkaartjes, strafdossiers, maar je kunt ook denken aan liefdesbrieven of foto-albums uit die jaren.”

Steenhof de Jong werkt aan een boek over collaboratie op het Zeeuwse Schouwen-Duiveland. „Ik ga niet zomaar af op zogenaamde oral history, dus verhalen die mensen vertellen. Het menselijk geheugen is namelijk feilbaar. Ik baseer me op straf­dossiers uit de tijd van de bijzondere rechtspleging, de periode na de oorlog waarin collaborateurs voor de rechter verschenen.”

Wat hem tot nu toe is opgevallen bij het doorvorsen van oude documenten? „Ik ben geschrokken van mijn ontdekking dat redeneringen die NSB-aanhangers in de Tweede Wereldoorlog naar voren brachten, tegenwoordig ook weer aangehaald worden door PVV’ers. Zoals: we hebben behoefte aan een sterke leider.”

Bijlmerramp

Dat het volk, zij het na tientallen jaren, notulen van bijvoorbeeld de ministerraad van een kwart­eeuw geleden kan inzien, „hoort bij de democratische rechtsstaat”, zegt Marens Engelhard, algemeen rijksarchivaris en directeur van het Nationaal Archief. „Mensen hebben zo de mogelijkheid om hun eigen blik op de geschiedenis te krijgen. Zo is mede door archiefonderzoek de kijk op het koloniale verleden veranderd. Kort na oorlog klonk het: ”Indië verloren, rampspoed geboren”. Nederlanders spraken van politionele acties. Nu zouden mensen het optreden van Nederland in Indonesië een koloniale oorlog kunnen noemen.”

Tot de vandaag openbaar gemaakte stukken behoren onder meer de notulen van de ministerraad uit 1992 over de Bijlmerramp. In oktober van dat jaar stortte een vrachtvliegtuig van de Israëlische maatschappij El Al neer in de Amsterdamse Bijlmermeer. De ramp kostte 43 mensen het leven.

Paul Brood, medewerker bij het Nationaal Archief, snuffelde al even in de nu prijsgegeven documenten. Zo viel hem in de notulen van de ministerraad op dat premier Lubbers (CDA) begin jaren negentig kon uitvaren tegen bewindslieden. „Lubbers ergerde zich mateloos aan ministers die uit de school klapten over zaken waarover het kabinet nog geen beslissing had genomen.”

Aan een van de tafeltjes in de stille zalen van het Nationaal Archief buigen twee Volkskrantverslaggevers zich over dossiermappen. Een van hen, journalist Bart Dirks, dook al in materiaal over oud-Spanjestrijders. Honderden Nederlanders vertrokken tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) naar Spanje om de strijdende partijen te steunen. De vandaag door het Nationaal Archief onthulde rapporten over die periode gaan over de opsporing van mogelijke ronselaars en over de vraag of de betrokken personen in vreemde krijgsdienst traden. Dirks: „Je kunt de vergelijking trekken met de Syriëgangers van nu. Ik heb een prachtig verhaal ontdekt over een 18-jarige jongen die in de Spaanse burgeroorlog verzeild raakte. De jongen kreeg ruzie met zijn moeder omdat hij 65 gulden van zijn tante Jo had geleend en die niet kon terugbetalen. Hij heeft de vlucht naar voren gekozen en raakte via België en Frankrijk verzeild in de Spaanse Burger­oorlog.”

Is speurwerk in archieven een stoffige hobby? Algemeen rijksarchivaris Engelhard maakt een afwerend gebaar. „Een jongen van 16 jaar staat weliswaar niet hier op de stoep, maar Nederland kent wel degelijk een bloeiende archiefcultuur. Menigeen is bijvoorbeeld geïnteresseerd in de eigen familiegeschiedenis.”