Vrijheid van godsdienst is voor Figel is niet iets van ver weg. De Slowaak weet uit zijn eigen leven hoe het is om in je overtuiging te worden beperkt. „Omdat ik van achter het IJzeren Gordijn kom, weet ik wat het is om geen vrijheid van godsdienst te hebben. En hoe kwalijk dat is, niet alleen voor het leven van individuen maar ook voor de samenleving in haar geheel.

Na 1989 stond godsdienstvrijheid voor mij centraal in mijn werk als christendemocratisch politicus. Als vicepremier van Slowakije en EU-commissaris voor Onderwijs en Jeugdzaken heb ik me sterk ingezet voor de bevordering van de interculturele dialoog en hulp aan mensen in nood. Onder andere voor politieke gevangenen in Iran, Wit-Rusland en Cuba. Een van hen heb ik als zoon ‘geadopteerd’, en we hebben elkaar ontmoet nadat hij was vrijgekomen.

Er zijn dus hartverwarmende verhalen die hoop bieden. Maar we mogen niet verzwijgen dat de situatie op dit moment in veel landen kritiek is, vooral in het Midden-Oosten. In februari werd dit onderstreept in de resolutie van het Europees Parlement over de massamoord op religieuze minderheden door IS, waarin het Parlement verzocht om het instellen van de functie van speciaal gezant. En dat ben ik dus geworden.”

De officiële term is vrijheid van godsdienst of levensovertuiging (vvgl). Wat is dat?

„Vrijheid is niet alleen een idee, maar komt voort uit morele waarden en mensenrechten. Toen rabbijn Lord Jonathan Sacks de Templeton Prize 2016 ontving, benadrukte hij dat de filosoof John Locke hierop doelde toen hij vrijheid stelde tegenover toestemming. Vrijheid is de ruimte hebben om te doen wat we zouden moeten doen. Toestemming is de ruimte krijgen om te doen wat we willen.”

Volgens Figel zijn er meer denkers die vergelijkbare dingen zeggen. „George Washington zei: „Mensenrechten kunnen alleen worden gewaarborgd onder een deugdzame bevolking.” En Benjamin Franklin voegde daaraan toe: „Alleen een deugdzame bevolking is tot vrijheid in staat.” Ik denk dat de morele plicht om het goede te doen het uitgangspunt vormt voor de vrijheid van godsdienst of levensovertuiging.”

Hoe verhoudt de godsdienstvrijheid zich tot andere grondrechten, zoals vrijheid van denken en van meningsuiting?

„Vrijheid van godsdienst of levensovertuiging behoort tot de fundamenten van de Europese Unie. De vrijheden die u noemt, zijn allemaal dimensies van diezelfde medaille, namelijk de vrijheid om te doen wat onze morele plicht is.

Vrijheid stopt natuurlijk als ze het pad van de ethische plicht verlaat. Soms schiet ze door in een arbitraire ideologie en verwordt het tot een verwrongen religieus verhaal van bevrijding. Deze verkeerde interpretatie kan dan tot de grootste misdaden tegen de mensheid leiden. Daarom is de morele dimensie van vrijheid cruciaal.”

Figel trekt een vergelijking met het verzet tegen het nazisme. „Ook rond de genocide van bepaalde groepen in het Midden-Oosten moeten we het verschil tussen goed en kwaad duidelijk maken. Denk terug aan het verzet tegen Hitler-Duitsland. Dat had niet alleen een ideologie om de Joden uit te roeien, maar ontwikkelde daar ook de capaciteit voor. En vooraanstaande figuren die daartegen streden, zoals generaal De Gaulle en Winston Churchill, zaten politiek gezien aanvankelijk in de minderheid. Een beleid van toegeven –appeasement geheten– schiep toen alleen maar grotere ruimte voor de misdadigers. We moeten geloofsvervolging daarom actief tegenwerken.”

U bent speciaal gezant voor de bevordering van vrijheid van godsdienst of levensovertuiging buiten de Europese Unie. Wat is uw taak?

„Gezien de voortdurende vervolging van religieuze en etnische minderheden is het extra belangrijk om de vrijheid van godsdienst of levensovertuiging zowel binnen als buiten de EU te beschermen en te bevorderen. De voorzitter van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker, heeft bij mijn installatie op 6 mei gezegd dat het mijn taak is om deze belangrijke kwestie scherper in de gaten te houden en zichtbaarder te maken.

Mijn werk heeft zowel interne als externe aspecten. Het Europees Parlement heeft erkend dat de aanhoudende vervolging van religieuze en etnische groepen in het Midden-Oosten leidt tot migratie. Mijn prioriteit is daarom om samen met de Europees commissaris voor Internationale Samenwerking en Ontwikkeling, Neven Mimica, te zorgen voor meer beschermingsmechanismen voor iedereen die vervolgd wordt.

We zullen samen met het Europees Parlement en de andere EU-instellingen ijveren voor de bevordering van de geloofsvrijheid in de wereld. Er bestaan al programma’s en instrumenten ter bevordering van mensenrechten in het algemeen en de ”vvgl” in het bijzonder, zoals het Europees instrument voor democratie en mensenrechten (EIDHR). In de nieuwe EIDHR-verordening voor tot 2020 geldt de vrijheid van geloof en overtuiging als prioriteit. Van de totale begroting van 20 miljoen euro is 5 miljoen bestemd voor de bevordering van vvgl-projecten.

Ten slotte zal ik als onderdeel van mijn opdracht een verslag presenteren in het kader van de lopende dialoog tussen de Europese Commissie en kerken en religieuze organisaties of gemeenschappen, onder leiding van de eerste vicevoorzitter van de Commissie, Frans Timmermans.”

Door welke beginselen laat u zich leiden bij het stellen van prioriteiten?

„We maken ons zorgen over de toename van geweld en bedreigingen. Ik denk dan vooral aan Syrië, Irak, de Centraal-Afrikaanse Republiek, Nigeria, Iran, Myanmar, Pakistan, Sri Lanka en India. We zijn vastbesloten de vrijheid van overtuiging te verdedigen als een recht dat overal en door iedereen moet kunnen worden uitgeoefend.

Op multilaterale fora richt de EU zich voornamelijk op het consolideren van de inhoud van resoluties over de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging, zowel in de VN-Mensenrechtenraad als in de VN. We moeten ook nauw samenwerken met partners zoals de Verenigde Staten en Canada. Ik vertegenwoordig de EU op een internationale conferentie in Washington waar meer dan 25 delegaties over deze kwestie spreken. Er zal vooral aandacht worden besteed aan de genocide in het Midden-Oosten en opties voor praktische hulp voor deze gemeenschappen.

In het Midden-Oosten voltrekt zich een volkerenmoord op de christelijke, jezidi- en sjiitische gemeenschappen. Dat is dan ook de regio die voor mij de hoogste prioriteit heeft. De internationale gemeenschap moet deze situatie zo snel mogelijk aanpakken. Er is duidelijk behoefte aan humanitaire hulp, onderwijsactiviteiten en het voorkomen van radicalisering van vooral jongeren. In de zwaarst getroffen gebieden, zoals de Koerdische regio, moeten we ons uiterste best doen om ervoor te zorgen dat alle burgers humanitaire hulp krijgen en alle etnische en religieuze gemeenschappen in gelijke mate worden beschermd.

De voortdurende strijd voor de bevrijding van Mosul in Irak kan volgens schattingen van de VN leiden tot 1,5 miljoen vluchtelingen. Dit kan in een grote humanitaire crisis uitmonden. Wij moeten ons inzetten voor vreedzame geschillenbeslechting, met de interreligieuze dialoog als deel daarvan.”

In 24 VN-lidstaten is het overgaan tot een andere godsdienst strafbaar op grond van ”afvalligheid”. Wat kan de EU hiertegen doen?

„Ik maak mij zorgen over zulke wetten. Dat mag men verwachten van de speciaal gezant voor de bevordering van vrijheid van godsdienst of levensovertuiging buiten de Europese Unie. We volgen deze kwestie op de voet. Ook de Europese Raad (van EU-regeringen) houdt zich ermee bezig. In het nieuwe EU-actieplan inzake mensenrechten en democratie werd vorig jaar zomer benadrukt dat geloofsvrijheid hoog op de agenda moet blijven.

De Europese Raad heeft ook extra aandacht gevraagd voor Pakistan. De situatie in Iran, Somalië, Sudan en elders is vergelijkbaar. Het is duidelijk dat de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging onderdeel moet zijn van de complete beoordeling van landen op het gebied van mensenrechten, bijvoorbeeld rond handels- en investeringsovereenkomsten. Bij grove en voortdurende schendingen moeten dergelijke overeenkomsten niet worden gesloten. Ook EU-delegaties bij de VN moeten zich inzetten voor de bevordering van godsdienstvrijheid. Tegelijk is de bevordering van deze vrijheid niet alleen een taak voor politici en diplomaten, maar evenzeer voor maatschappelijke organisaties, academische kringen en eigenlijk alle mensen van goede wil.”

Jan Figel

Jan Figel (1960) is een politicus uit Slowakije. De rooms-katholieke vader van vier kinderen volgde een politieke loopbaan en was onder meer vicepremier en vicevoorzitter van het parlement. Van 2004 tot 2009 was hij Europees Commissaris voor Onderwijs, Jeugd en Cultuur. Daarvoor was hij enkele jaren lid van het Europees Parlement en zat toen in de leiding van de christendemocratische Europese Volkspartij (EVP). Kort na de val van het communisme richtte hij in zijn land de Christen-Democratische Beweging (KDH) op.