De deur van de synagoge aan de Herenstraat in Middelburg blijkt de argeloze bezoeker te misleiden. Hij geeft geen toegang tot het Joodse gebedshuis, maar tot een smal gangetje dat naar de synagoge leidt. In de sfeervolle sjoel zijn deze vrijdag elf bezoekers bijeengekomen. Middelburg is de enige Joodse gemeente in de mediene die naast de dienst op zaterdag elke vrijdagmiddag een korte sjabbesdienst houdt. Een van de vrouwelijke bezoekers ontsteekt om kwart over vijf onder toeziend oog van chazan Luuc Smit (55) de kaars op het kabinetkastje voor in de synagoge, waarmee de dienst op de drempel van de rustdag officieel is begonnen. Afgescheiden van het rumoer van de wereld heft de kleine Joodse gemeenschap Hebreeuws psalmgezang aan. Om God te erkennen voor de vreugde van de zevende dag.

Kom mijn vriend,

uw bruid tegemoet.

Brengen wij de sjabbat

onze welkomstgroet.

Het is aan de gereformeerde Zeeuwse chirurg Aad Vos te danken dat de verwoeste synagoge werd herbouwd. De laatste Middelburgse Joden zagen er volgens Smit niets in. „De gemeente bestond uit een bestuur van enkele oude mannen die eens in de paar maanden met elkaar een borreltje dronken. Het Joodse leven was hier op sterven na dood.” De synagoge werd hersteld ter nagedachtenis aan de vernietigde Joodse gemeenschap. Geen mens vermoedde dat er weer diensten gehouden zouden worden. Toch kwam het zo ver, dankzij een aantal enthousiaste Joden in Zeeland, onder wie Smit. „Met Jom Kipoer puilt onze sjoel uit. Dan krijgen we mensen uit het hele land, vanwege de sfeer. Iedereen voelt zich bij ons welkom.”

Sjabbatkandelaar

De docent psychotrauma aan de Hogeschool Zeeland in Vlissingen groeide op in een gereformeerd gezin in Alblasserdam. Zijn Joodse moeder zat op het laatst van de oorlog ondergedoken bij een predikant die haar in huis nam onder de voorwaarde dat ze christelijk zou worden. „Na de oorlog werd ze verliefd op mijn vader, een gereformeerde man. Ze kregen vier kinderen, van wie ik de jongste ben. Ik ging trouw mee naar de kerk, de catechisatie, de jeugdvereniging en het jeugdkoor, maar met de christelijke denkwereld had ik weinig.”

Zijn door de oorlog getraumatiseerde moeder drukte hem op het hart tegen niemand te zeggen dat hij Joods was. In zijn puberteitsjaren nam hij volledig afstand van alles wat met religie te maken had. Totdat hij zijn vrouw Ida leerde kennen. Toen de verhouding serieus werd, zag hij zich genoodzaakt haar te vertellen dat ze een Joodse vriend had. Tot zijn verwondering reageerde ze enthousiast. Na hun trouwen vestigden ze zich in Zeeland. „Op een gegeven moment kwam ds. Jan Wuister hier op zaterdag Hebreeuws geven. Daar zijn we naartoe gegaan. Tijdens de tweede les zei hij: „Als alle Joden op vrijdagavond de kaarsen op de sjabbatkandelaar aansteken, komt de Masjiach. Dat liet me niet los. Ik heb mijn moeder gevraagd wat ik moest zeggen bij het aansteken van de kaarsen. Zo is het begonnen.”

De jaren erna wierp de inwoner van Middelburg zich op de studie Hebreeuws. Na de herbouw van de synagoge ging hij daar zijn ochtendgebed doen. „Als Hashem op loopafstand een sjoel voor je laat bouwen, kun je die niet ongebruikt laten.” Ook andere van huis uit niet praktiserende Joden kwamen naar de synagoge. Smit ontwikkelde zich spontaan tot hun chazan. De Amsterdamse rabbijn Wim van Dijk, destijds geestelijk verzorger bij de krijgsmacht, bracht het onwetende groepje in Zeeland de basisprincipes van het Jodendom bij. Daarnaast was er de niet-aflatende steun van opperrabbijn Jacobs.

Nadat Smit voor het eerst de dienst op Jom Kipoer had geleid, besloot hij zich te laten besnijden. „Een mij onbekende Amsterdamse neef bleek moheel te zijn, en heeft de besnijdenis in het ziekenhuis van Middelburg uitgevoerd.”

Loflied

Voor Joden in de mediene leeft het Middelburgse echtpaar uitzonderlijk strikt. Luuc legt elke morgen de gebedsriemen. De meeste etenswaren haalt hij in de Joodse wijk van Antwerpen. Vrijdagmiddag maakt Ida het eten voor sjabbat gereed. Haar man zet de warmplaat aan en stelt de tijdklok in, zodat ze op de rustdag geen elektriciteitsknoppen hoeven in te drukken. Die leefwijze is voor Smit geen reden om zich te verheffen boven anderen binnen de gemeente. „In de mediene moet je je eigen weg zoeken. Ik vind het een geweldige uitdaging om in zo’n niet-Joodse omgeving te wonen. Belangrijk is dat je zelf je keuzes bepaalt. Je moet niet op een bepaalde manier gaan leven omdat het zo moet.”

Om die reden oefent de chazan geen enkele drang op leden uit om naar de diensten te komen. Zelf slaat hij geen keer over. Op het moment dat in de sjoel de sjabbatskaars wordt ontstoken, voelt hij de last van de week van zich afglijden en treedt hij een andere wereld binnen. „Collega’s van me verbazen zich erover dat ik zo veel aankan. Dan zeg ik: „Dankzij sjabbat.” Het is niet zo dat ik dan heel veel niet mág; ik hóéf heel veel niet.”

Thuis wacht het feestelijke sjabbesdiner. Ida heeft een viergangenmenu bereid: koosjer op z’n best. Na de opening van de maaltijd zingt Luuc haar het loflied op de deugdzame huisvrouw toe. Met een glimlach om de mond luistert ze naar de wekelijkse hulde. „Het Jodendom heeft onze band verdiept.” Over de toekomst van de gemeente is de Middelburgse chazan monter gestemd. „Als er wat met mij gebeurt, zal Hashem wel weer voor een nieuwe Luuc Smit zorgen.”

serie 
Overleven in de mediene

Joods leven buiten Amsterdam. Vandaag deel 11: de Nederlands-Israëlitische gemeente van Middelburg. Volgende week dinsdag: de Joodse gemeente van Breda.

Joodse gemeente Middelburg

In 1705 kon de Joodse gemeente in Middelburg een synagoge aan de Herenstraat inwijden. De Tweede Wereldoorlog leek het definitieve einde van de gemeente in te luiden. De synagoge werd verwoest, de meeste leden stierven in de gaskamers. Tegen alle verwachtingen in vond in de jaren negentig dankzij de Stichting Synagoge Middelburg herbouw van de synagoge plaats. Daar worden nu weer wekelijks diensten gehouden. De gemeente, die heel Zeeland omvat, telt een kleine veertig leden. Chazan Luuc Smit geeft kinderen vanaf tien jaar Joodse les en brengt nieuwe bezoekers de eerste beginselen van het Jodendom bij. Gastrabbijnen komen lesgeven over allerlei Joodse thema’s.