De afgelopen weken is in deze krant een zevendelige serie geplaatst over het wel en wee van het theologische antiquariaat. Het beeld dat daaruit naar voren kwam, was niet eens zo heel negatief, allerlei sombere verhalen die de ronde doen ten spijt. „De handel in antiquarische boeken bleef de laatste jaren redelijk op peil”, zegt Jan Zweers van Wever Van Wijnen in Franeker in een van de afleveringen. En ook Jan Zwoferink en Hans Nootenboom van Den Hertog zijn niet negatief gestemd. „De afgelopen jaren is de omzet stabiel gebleven.”

Maar daarmee is niet alles gezegd. De tijden zijn ingrijpend veranderd, ook voor het theologische antiquariaat. Een paar ontwikkelingen op een rij.

Concentratie

De afgelopen jaren is het antiquariatenlandschap danig opgeschud. Bekende namen verdwenen van het toneel. Van den Tol uit Dordrecht hield in 2005 op te bestaan toen eigenaar Hans van den Tol overleed; uitgeverij Den Hertog in Houten nam de boekenvoorraad over. In 2008 sloot de befaamde boekhandel Lindenberg in Rotter­dam definitief de deuren. Twee jaar later nam Den Hertog het antiquariaat van Ton Bolland –die toen al ernstig ziek was– in Amster­dam over. En nog maar enkele maanden geleden werd bekend dat Wever Van Wijnen in Franeker –ook al zo’n fenomeen– de afdeling tweedehands boeken overdoet aan De Roo in Zwijndrecht.

Met minder spelers op de markt is het voor de overblijvers uiteraard gemakkelijker om het hoofd boven water te houden. Dat vertekent het beeld dat er per saldo minder tweedehandse theologische boeken worden verkocht. Er is zelfs bescheiden ruimte voor nieuwkomers. Er valt nog wel een boterham aan oude boeken te verdienen, al zijn de gouden tijden wel voorbij. „Het doorsneeboek daalt in prijs”, geeft Govert Kool uit Veenendaal aan. „Maar goede, zeldzame boeken houden hun waarde.” Volgens hem is het belangrijk dat boekhandelaren zich specialiseren. „Het is geen kunst om je magazijn vol boeken te zetten.” Vorig jaar deed hij 18 ton boek weg als oud papier.

Vergrijzing

De groep die mensen die is geïnteresseerd in antiquarische theologische boeken veroudert. „Het zijn vooral mannen –en soms ook vrouwen– van boven de 55 jaar die onze boeken kopen”, signaleert Zweers van Wever Van Wijnen. Jongeren lezen ook vrijwel geen oude druk meer. „Dat wordt meer aangeboden dan verkocht”, zegt Jan van de Breevaart van goedeboeken.nl in Sliedrecht. Kool uit Veenendaal ziet dat het aantal boekenverzamelaars de laatste jaren sterk afneemt. „Echte kenners zijn er ook steeds minder. Je schrikt weleens als je de bibliotheken van predikanten ziet. Je treft er nauwelijks nog oude schrijvers aan.” Toch zijn er incidenteel wel jongeren die grijpen naar oud­vaders, en soms zelfs de oude druk waarderen, nuanceert hij.

Ontlezing

Mensen lezen steeds minder boeken, al hebben ook de achterliggende crisisjaren de boeken­verkoop geen goed gedaan. ‘Gewone’ boekhandels hebben moeite om het hoofd boven water te houden en ook het tweedehands boek lijdt onder de ontlezing.

In het algemeen neemt de belezenheid ook in christelijke kring af, zegt Kool. „Men leest korte aantrekkelijke stukjes in plaats van goede werken. Uitgevers spelen daarop in door theologische boeken te verknippen of te hertalen. Maar ik geloof niet dat mensen zo bij de oorspronkelijke werken terechtkomen.” Jan Zweers kan geen genre noemen dat echt goed verkoopt. „Series over de Reformatie brengen wel meer op dan de werken van Karl Barth bijvoorbeeld. Maar over het algemeen is er aan alles een overschot.” Toch zijn er ook tegengestelde geluiden. Hans Nootenboom van Den Hertog in Houten merkt dat de belangstelling voor kerkvaders toeneemt, „misschien wel ten koste van de Reformatie en de Nederlandse kerkgeschiedenis.” Prekenboekjes en stichtelijke werkjes lopen altijd wel, vult zijn collega Jan Zwoferink aan. „Veel mensen, ook jongeren, grijpen naar puriteinen en oude schrijvers zoals Octavius en Mary Winslow, de Erskines, en Flavel.”

Henk Müller uit Vlaardingen laat noteren dat de interesse voor het theologische boek redelijk op peil blijft. „In de kleinere reformatorische kerken wordt nog steeds goed gelezen. Maar daar zie je vooral aandacht voor praktische boeken, zoals prekenbundels. Er is minder belangstelling voor de wetenschappelijke sector.”

Opkomst internet

Een geduchte concurrent voor het theologische antiquariaat is internet. Elke particulier kan zijn of haar boeken eenvoudig te koop zetten op sites als marktplaats.nl, antiqbook.com, bol.com of boekwinkeltjes.nl. Het aanbod neemt hierdoor toe – en dat drukt de prijs. Toen Zweers 25 jaar geleden bij Wever begon, hadden de antiquarische boekhandels de markt van tweedehands theologische boeken helemaal in handen. Dat is ingrijpend veranderd. „De boekenmarkt op internet groeit”, stelt De Roo vast. „De traditionele boekwinkel zal niet verdwijnen, maar blijft alleen bestaan in combinatie met internet.”

Internet heeft voor de particuliere verkoper ook als voordeel dat hij de waarde van zijn boeken beter kan inschatten, door die te vergelijken met de prijzen van andere boeken die te koop worden aangeboden. Een antiquaar zal daardoor niet zo heel gauw meer „een kwartje tussen de centen” (om het met de woorden van Kool te zeggen) aantreffen.

Tegelijk biedt internet kansen voor de antiquariaten. Met een webshop en een digitale nieuwsbrief is het mogelijk om klanten over de hele wereld te bedienen. Van de Breevaart uit Sliedrecht spreekt van „een etalage die wereldwijd werkt.” Hij heeft klandizie uit Australië, Brazilië, Canada. Vaak gaat het om geëmigreerde Nederlanders. Müller, die in het verleden dure paginagrote advertenties in dagbladen plaatste, verstuurt nu maandelijks 10.000 nieuwsbrieven per mail. „Alle boeken worden nu via internet besteld.”

Pleun-Jan Heistek uit Nieuw-Beijerland begon zijn antiquariaat in 2002 met het plaatsen van twee boeken op Marktplaats: één over 650 jaar Rotterdam en één over oude scheepsmotoren. Nu komt het voor dat hij een levensbeschrijving van ds. Fraanje naar Brazilië verstuurt, of boeken van Gray en Boston naar Brabant, oudvaders naar België of een bekeringsgeschiedenis naar Amster­dam.

Kool gebruikt internet voor de verkoop, maar ook om informatie te verzamelen over de boeken die hij binnenkrijgt. Ook hij verstuurt regelmatig nieuwsbrieven naar (potentiële) klanten.

Müller ziet de tendens dat mensen niet álles meer via internet willen lezen. „Predikanten printen gedeelten van commentaren die ze nodig hebben. Op een gegeven moment zitten ze met zo veel kopieën dat ze niet meer weten wat ze ermee moeten doen. Dan is het gewoon handig als je achter je rug een boek uit de kast kunt pakken.”

Imago

Het imago van de handelaar in tweedehands boeken is niet altijd even positief. Schrijver Jan Siebelink droeg daar in de roman ”Knielen op een bed violen” het zijne aan bij. De vrome colporteurs die tuinder Hans Sievez inpalmden met rechtzinnige praat, verkochten hem en passant voor veel te veel geld beduimelde boeken van oudvaders.

De meeste antiquaars die in de serie aan het woord kwamen, herkennen wel iets van dat schimmige – bij anderen. Het probleem is vooral dat een antiquaar zowel boeken opkoopt als verkoopt. Een lage taxatie zou in zijn eigen voordeel kunnen zijn. Soms kan de situatie de opkoper in verleiding brengen. Bijvoorbeeld als hij bij een predikantsweduwe komt die geen idee heeft van de waarde van de bibliotheek van haar man. „Regelmatig zeggen mensen: Zeg maar wat jij ervoor wilt geven, jij bent de deskundige”, schetst Heistek het dilemma. Hij heeft verhalen gehoord over antiquaren die tegen een klant zeggen dat een boek niet zo veel waard is en het dan voor een flink bedrag verkopen. „Een puritein die voor 110 euro wordt ingekocht en een tijdje later voor 950 euro te koop wordt aangeboden. Dat soort praktijken.” Er wordt wel gerommeld in deze branche, zegt ook Van de Breevaart. „Maar wij willen de klant eerlijk in de ogen kunnen kijken.” Ook Kool kent verhalen van boekhandelaren die oude, zieke mensen bezoeken om op dubieuze wijze waardevolle werken te bemachtigen. Maar hij denkt dat het over het geheel genomen meevalt. „Je snijdt jezelf in de vingers als je niet eerlijk bent.”

Aanbod

Het maakt verschil of een antiquaar van boeken moet leven of dat hij als hobby boeken verkoopt. Heistek is in het dagelijkse leven leerkracht en heeft geen groot financieel belang bij de boekenverkoop. Op zaterdagmorgen is hij te vinden in zijn ruimte op het bedrijventerrein van Nieuw-Beijerland. Hij ontvangt er zijn klanten met een kop koffie en heeft tijd voor een gesprek. Soms ontmoet hij mensen die uit geestelijke honger op zoek zijn naar een goed boek. „Hier komen mensen die een kerkelijke zwerftocht achter de rug hebben, of die jaren niet in de kerk zijn geweest. Mensen met een verleden.” De boekhandelaar kan genieten als zoekende zielen met elkaar in gesprek raken. „Dan hoef ik helemaal geen boeken te verkopen.”

Andere antiquaars zijn voor hun inkomen wél afhankelijk van de boekenverkoop. Maar de behoefte om mensen van ”goede boeken” te voorzien is bij de meesten wel aanwezig. De koopman en de dominee gaan bij wijze van spreken hand in hand. „Als ik ergens niet achter sta, verkoop ik het niet”, zegt De Roo beslist. Zijn klanten komen vooral voor een stichtelijk boek. Hij heeft geen Amerikaanse romans over Bijbelse personen in het assortiment en verkoopt ook geen Bijbels in de Nieuwe Vertaling of de Herziene Statenvertaling. Ook Van de Breevaart hanteert als criterium dat hij alleen reformatorische theologie verkoopt, gebaseerd op de Statenvertaling. „Geen Kuitert, geen Wiersinga, geen Ter Linden, geen Herziene Statenvertaling. Je moet je principes of je specialisme niet overboord zetten voor wat extra omzet. Wat je als refo-ouders niet aan je kinderen wilt laten lezen, zul je hier niet vinden.”

Anderen voeren een wat ruimer beleid, meer in de lijn met wat Voetius zei: „De mensen moeten breed lezen, anders kunnen ze niets weerleggen.” Om precies die reden ziet Kool er bijvoorbeeld geen bezwaar in om een werk van Arminius te verkopen.”