Een Joodse opvoeding kreeg Michaël Mendel (70) niet. Zijn Joodse vader, afkomstig uit Duitsland, kwam in Nederland door zijn huwelijk met een Nederlandse Jodin. „Ze hebben elkaar in Berlijn ontmoet. In 1933 zijn ze naar Nederland gevlucht. Mijn moeder is zes jaar na mijn geboorte overleden.” Vader Mendel hertrouwde met een niet-Joodse vrouw. „Na een periode in Indonesië kwamen we in Dordrecht terecht. Daar sloot mijn vader zich aan bij de orthodox Joodse gemeente, maar in het dagelijks leven merkten we daar weinig van.”

Ook in zijn nieuwe woonplaats Zutphen werd Mendel senior lid van de NIK-gemeente. Na verloop van tijd brak hij daarmee. „Hij heeft meegewerkt aan de stichting van de Liberaal Joodse Gemeente in Arnhem. Mijn vader voelde zich niet meer thuis bij de orthodoxie door het verschil dat er werd gemaakt tussen de kinderen uit zijn eerste en uit zijn tweede huwelijk. Die scheiding was voor hem onverteerbaar.” Vanaf 1957 hielden de liberale Joden uit Arnhem en omgeving huiskamersamenkomsten. De liberale rabbijn Jehuda Aschke­nasy bracht het kleine groepje kennis van het Joodse denken en leven bij.

Michaël ging zich bewust met het Jodendom bezighouden toen hij zijn vrouw leerde kennen. „Ook zij is door haar Joodse moeder halachisch Joods. We hebben er bewust voor gekozen om een Joods gezin te vormen, terwijl mijn vrouw net als ik zonder orthodoxie is grootgebracht. De Joodse ziel laat zich nooit volledig verdringen. We wilden een bijdrage leveren aan de opbouw van Joods leven na de oorlog.”

Zwervend bestaan

Jarenlang leidde de liberaal Joodse gemeente van Arnhem een zwervend bestaan. „We begonnen in hotels en kwamen daarna op allerlei plekken samen. Het langst hebben we in gebouw De Schoonenberg gezeten, een centrum van de hervormde gemeente in Velp. Daarvandaan verhuisden we naar gebouw Eltheto van de protestantse gemeente in Ellecom.” Omdat de meeste leden uit de wijde omgeving van Arnhem komen, werd de naam gewijzigd in Liberaal Joodse Gemeente Gelderland. In 2010 betrok die de geheel gerenoveerde sjoel van Dieren.

Van 2006 tot 2015 was Mendel voorzitter van het bestuur, waarvan hij sinds 1993 deel uitmaakt. De inwoner van Zutphen, voormalig hoofd administratie bij het ministerie van Veiligheid en Justitie, zag het ledental na een periode van groei geleidelijk weer afnemen. De laatste jaren blijft het redelijk stabiel. „Dat is voor een deel te danken aan het Joodse onderwijs dat mijn vrouw lange tijd heeft gegeven, aan kinderen en volwassenen. Mensen die alleen een Joodse vader hebben, moeten een tweejarige basiscursus volgen en een aantal jaren meelopen voordat ze lid van onze gemeente kunnen worden.” Een rabbinale rechtbank toetst hun kennis van het Jodendom. Vervolgens gaan ze in Amsterdam of Tilburg het rituele bad (mikwe) in. De mannen nadat ze zijn besneden, als dat niet eerder was gebeurd. Daarna zijn ze lid met alle rechten en plichten. „We hebben nu ongeveer honderd leden, verdeeld over tachtig gezinseenheden. Een klein deel woont buiten Gelderland. We hebben zelfs leden in Limburg en Overijssel.”

Een groeiend deel van de gemeente bestaat uit tachtig-plussers. „Gelukkig zijn we nog wel met een redelijk aantal. In Nederland behoren we tot de middelgrote gemeenten. Door het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap worden we niet erkend. Dat beschouwt ons als een club die de Thora naar eigen believen uitlegt, een volstrekt onjuist beeld. Het verschil is dat wij de Thora anders interpreteren dan de rabbijnen van de orthodoxie. We vertalen de Joodse leefregels naar deze tijd, maar wie bij ons de Joodse basiscursus volgt, moet twee jaar hard werken.”

Familiaire sfeer

De Liberaal Joodse Gemeente Gelderland houdt om de week op zaterdag en met de Joodse feestdagen synagogediensten. Enkele keren per jaar is er ook een dienst op vrijdagavond, soms gecombineerd met een maaltijd. „Gemiddeld zijn er tussen de veertig en de zestig mensen. Vooral onze oudere leden voelen zich zeer betrokken bij de sjoel. De sfeer is altijd warm en familiair geweest. We hebben nooit meegemaakt dat we niet aan minjan kwamen. Daarvoor moeten er bij ons tien leden zijn in plaats van tien mannen, zoals bij de orthodoxie.”

Een ander opvallend verschil met diensten in orthodoxe gemeenten is de inbreng van vrouwen. Ook zij dragen in de liberaal Joodse gemeente de gebedsmantel en worden opgeroepen voor het lezen uit de Thora. Sinds 2008 heeft de gemeente een vrouwelijke rabbijn. De eerste jaren was dat Marianne van Praag. Petra Katzenstein is voorzanger. „Bij ons is het nooit een probleem geweest dat er vrouwen op de biema staan.”

Sinds het vertrek van Marianne van Praag kan de gemeente zo nodig een beroep doen op Corrie Zeidler, rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente Brabant. Mischa Schrijver uit Amstelveen leidt in principe de diensten. Een gemeentelid dat bij het Levisson Instituut een onderwijsopleiding volgde, verzorgt tijdens de sjoeldienst het Joodse onderwijs voor de kinderen.

Over de toekomst maakt Mendel zich zorgen. „De eerste twintig jaar kunnen wij nog wel vooruit, daarna wordt het lastig. De leden van de jonge generatie gaan anders om met organisaties. Ze hechten minder waarde aan lidmaatschap en stellen zich niet snel beschikbaar voor bestuurlijke posten. Een schrale troost is dat we daarin niet uniek zijn.”

serie 
Overleven in de mediene

Joods leven buiten Amsterdam. Vandaag deel 6: de Liberaal Joodse Gemeente Gelderland. Volgende week dinsdag: de Joodse gemeente Stedendriehoek.

Joodse gemeente Gelderland

In 1884 kreeg de Joodse gemeente van Dieren een eigen sjoel. Tot 1942 werden er diensten gehouden. Na de oorlog kwam het gebedshuis in handen van een plaatselijke slager. Daarna was het in gebruik als rokerij, woonhuis, timmermanswerkplaats, theater en kerkgebouw van een Volle Evangelie Gemeente. In 2007 werd de voormalige synagoge aangekocht door de twee jaar eerder opgerichte Stichting De Dierense Sjoel. Na een grondige restauratie kon die in 2010 worden ingewijd als synagoge voor de Liberaal Joodse Gemeente Gelderland. Zij kreeg daarmee voor het eerst sinds de oprichting van de gemeente in 1965 een echte sjoel. Die wordt ook gebruikt voor culturele activiteiten.