Geheimzinnige Zeeuwse vliedbergen
Nog steeds zijn ze omgeven door een waas van geheimzinnigheid: de Zeeuwse vliedbergen. Ontstaan in een grijs verleden, blijven ze fascineren.
Het is even zoeken naar de hoogste vliedberg van Zeeland. „U kunt parkeren bij de hervormde kerk. Daarnaast ligt de vliedberg”, vertelde Jan Kuipers, documentalist van de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ), voorafgaand aan het interview. Een plek voor de auto is snel gevonden, maar de Wemeldingse hoogte is nergens te bekennen.
Kuipers, die spoedig arriveert, lost het raadsel op. De 10,8 meter hoge vliedberg is bereikbaar via een pad tussen een woning en een zwartgeteerde, in klassieke stijl opgetrokken schuur. „De heuvel is particulier bezit, maar wij hebben vandaag toestemming om hem te beklimmen.” Verscholen in een achtertuin doemt hij op, een aarden heuvel van ruim 10 meter hoog, begroeid met gras, struikgewas en bomen.
„Dergelijke oude heuvels vallen op in het landschap. Ze zijn gehuld in een waas van mystiek. Lange tijd wist niemand waarvoor de heuvels dienden. Mensen opperden de wildste theorieën”, vertelt Kuipers. „Sommigen meenden dat het heidense offerplaatsen waren, of dat ze waren opgeworpen door Phoeniciërs, een zeevarend volk uit de oudheid. Anderen dachten aan gronddepots of seinheuvels. Algemeen leefde het idee dat ze fungeerden als vluchtberg of vliedberg tijdens hoogwater.”
De meest aannemelijke theorie is die van een kasteelberg of motte, vervolgt de Zeeuwse archivaris. „Zeeuwse ambachtsheren ontleenden rond het jaar 1200 een deel van hun adellijke status aan een houten toren op een kunstmatig opgeworpen heuvel. Zo een als nu is nagebouwd op het terrein van Kasteel Westhove, bij Oostkapelle.”
Ook de vliedberg van Wemeldinge heeft nog restanten van een gracht, die ontstond wanneer er grond werd afgegraven voor een kasteelheuvel, laat Kuipers zien, terwijl hij de steile motte beklimt. „Het moet voor een vijand ontmoedigend zijn geweest om zo’n heuvel te veroveren. De verdedigers hadden het grote voordeel van hun hoogte en konden de vijand gemakkelijk beschieten.” Restanten van palissaden of een toren zijn echter niet aangetroffen, maar de heuvel is nog nooit grondig onderzocht. „Opgraven is vernietigen”, verklaart de Zeeuw.
Bijzonder aan de Wemeldingse situatie is dat er tot de negentiende eeuw drie heuvels op rij hebben gelegen. „Dat kan erop wijzen dat er minstens twee mottekastelen hebben gestaan.” Een van de mottes is geslecht. Op de andere staat de hervormde kerk, die in haar huidige vorm stamt uit de veertiende eeuw, en de derde is bewaard gebleven.
Eind dertiende eeuw vervingen vermogende adellijke heren hun houten toren door een kasteel of een bakstenen donjon. „Dat is in Wemeldinge nooit gebeurd”, weet Kuipers. „Maar bij Domburg lag wel een motte met fundamenten van een zware donjon.”
Vliedbergen –of mottebergen– zijn geen typisch Zeeuws fenomeen. Ze kwamen aanvankelijk voor in het kerngebied tussen de Rijn en de Loire in Noord-Frankrijk: aarde was er in ruime mate voorhanden. Door het aparte Zeeuwse erfrecht telde Zeeland er in verhouding veel, weet Kuipers. „Alle zonen van een ambachtsheer deelden in zijn nalatenschap. Die bouwden op hun beurt ook elk een motte. Het liefst aan de rand van een kreekrug of waterweg: dan konden ze tol heffen van passerende schepen.”
Later raakten de heuvels verspreid tot in Polen en zelfs in Engeland, waar Willem de Veroveraar (1028-1087) ze importeerde uit Normandië als goedkope burcht.
In de late middeleeuwen raakten veel mottes onbewoond en bleven de heuvels leeg achter. Uit die tijd stamt de naam vloedberg of vliedberg, vervolgt Kuipers. „Ze zijn soms gebruikt als vluchtberg. Tijdens de Sint-Felixvloed in 1530 hebben 150 mensen uit Kats geprobeerd een nabijgelegen motte te bereiken. Ze zijn echter jammerlijk verdronken. Hoewel de naam vliedberg dus onjuist is, zou ik die functie niet terzijde willen schuiven.”
Door de jaren heen zijn er in Zeeland vele mottes ontdekt. Sommige zijn 1 à 2 meter hoog; die zie je nauwelijks. Andere zijn ontmaskerd als molenbelt –bedoeld om de molen die erop stond meer wind te laten vangen– of als lustberg, een berg grond, puur voor de status.
Veel mottes zijn inmiddels verdwenen. „Zeeland telde er ooit 215, maar daar zijn er nog maar 38 van over. Door de herverkaveling na 1953 heeft Schouwen-Duiveland er nog maar twee.”
De grootste bedreigingen voor de Zeeuwse mottes zijn het mogelijk wegvallen van de monumentenstatus vanwege bezuinigingen, en boeren die steeds een randje meer van de heuvels meeploegen.
De SCEZ maakt momenteel veel werk van het beheren en consolideren van de heuvels. Onder meer met het project ”Zeeuwse Ankers” brengt de stichting haar kennis naar buiten. Kuipers: „Kennisoverdracht werkt mee voor het behoud van de heuvels. En niet onbelangrijk: de raadselachtige heuvels trekken elk jaar weer tal van toeristen.”
serie landschapshistorie
Dit is het derde deel in een serie over historische objecten of structuren in het landschap.
Vandaag het thema ”Hoogten”.
Berg van Troje
Een bekende Zeeuwse vliedberg is de Berg van Troje, aan de rand van het Zeeuwse dorp Borssele. Het is het restant van het voormalige mottekasteel Slot Troye, het stamslot van de heren van Borssele, een vooraanstaande adellijke familie van wie er enkelen ridder waren in de Orde van het Gulden Vlies.
Het slot ontstond aan het einde van de elfde eeuw als een motte van 3 meter hoog met daarop een versterkte houten woning. Rond het jaar 1200 werd de heuvel opgehoogd tot 4,5 meter, waarna er een mottekasteel op werd gebouwd. De heuvel werd omringd door een palissade van houten palen, en in het midden stond een vierkante houten verdedigingstoren.
Na een brand werd de heuvel in de dertiende eeuw opnieuw verhoogd, tot 7,1 meter. Eromheen kwam een zware muur van 1,8 meter dik. De totale diameter van het cilindervormige slot was 50 meter. Boven op de berg stond een donjon, een zware stenen woontoren.
Tijdens de Sint-Felixvloed in 1530 stortte een deel van de ringmuur in de omliggende gracht. Uiteindelijk verdween het kasteel geheel. In de Tweede Wereldoorlog groeven de Duitsers er twee bunkers in de berg, die er nog steeds liggen.
Zoals de meeste vliedbergen is ook deze particulier bezit en niet vrij toegankelijk.
Oproep
Werkt u aan het in stand houden van cultuurhistorische elementen in het landschap? Of kent u interessante projecten waar dit gebeurt? Meld het deze krant via natuur@refdag.nl of per post: Reformatorisch Dagblad, t.a.v. Redactie natuur, Postbus 670, 7300 AR Apeldoorn.
Stuur als dat kan ook een foto mee.
Nog meer hoogten
Hege wier: Een in Friesland gelegen kunstmatige aarden heuvel (stinswier) uit de middeleeuwen met daarop een versterkte woontoren (stins). Van de 108 exemplaren zijn er slechts 5 overgebleven.
Terp: Een kunstmatige heuvel die werd aangelegd als veilige vluchtplaats bij hoogwater. Terpen kwamen voor langs de hele Waddenkust. Ze veranderden vaak in woonheuvels, waarop dorpen werden gebouwd. In Groningen en Friesland lagen oorspronkelijk 1190 terpen, waarvan er nog 867 over zijn.
Grafheuvel: In Nederland zijn 3000 prehistorische grafheuvels bekend. De meeste liggen op de Veluwe en in Drenthe. Vermoedelijk werden ze ook gebruikt voor voorouderverering.
Galgenberg: Na het voltrekken van de doodstraf werden in de middeleeuwen misdadigers opgehangen buiten de stad op een galgenberg tot hun lichamen waren vergaan. Galgenbergen lagen aan belangrijke wegen en moesten potentiële misdadigers afschrikken.
Houtskoolmeiler: Een heuvel waarin eikenhouten stammen werden gebrand om houtskool te maken voor de ijzerproductie. De oudste dateren van rond het begin van de jaartelling.
Hollestelle: Een kunstmatig buitendijks heuveltje met een zoetwaterreservoir in het midden. Herders die hun schapen buitendijks lieten grazen, konden er bij hoogwater heen. Bij Sint Philipsland (Zeeland) is een stelberg bewaard gebleven.