Voor wie het verstaan kan: ”De âlde Friezen” (De oude Friezen) uit 1829 bezingt nadrukkelijk de roem van het Friese bloed en land. Het lied gold niet vanaf het begin als het Friese volkslied, zegt historicus Erik Betten, auteur van het dit jaar verschenen boek ”De Fries. Op zoek naar de Friese identiteit”. „Het was een van de vele liederen die het in de 19e eeuw opkomende Friese bewustzijn voedden. Eeltsje Halbertsma, dokter en schrijver uit het dorp Grou, schreef het op de wijs van een Duits studentenlied.”

Tegenwoordig zou zo’n lied niet meer worden gemaakt, omdat het „Blut und Boden” bezingt, zegt Betten. „De bekende beginregel: „Frysk bloed tsjoch op”, betekent: „Fries bloed, kom in beweging, bruis en kook.” Verderop wordt de verbinding gelegd tussen het bloed dat door de aderen van de Friezen stroomt en het land van hun voorvaderen: „it moaiste lân fan d’ierde – het mooiste land van de aarde.” Letterlijk bloed en bodem dus, overigens in een tijd dat dat nog volstrekt onomstreden was.”

In 1875 kreeg De âlde Friezen de status van Fries volkslied, tegelijk voorzien van een opgefriste tekst. De oude versie bezong het zware bestaan op de terpen en in de stinsen. Dat zijn adellijke stenen woontorens uit de middeleeuwen, die met getrokken zwaard moesten worden verdedigd tegen vreemde overheersing. In de nieuwe variant verdween dat, om plaats te maken voor vermelding van de Friese taal.

Betten: „Dat correspondeert prachtig met de verschuiving in het denken over Friese identiteit in die jaren. De trotse vrije Fries verdween wat uit beeld, ten koste van het strikt koppelen van Fries-zijn en Fries spreken. De taal als bepalend element van de identiteit kwam toen op, en is dat eigenlijk altijd gebleven.”

Het Fries is immers nog steeds in zwang, zo blijkt. Betten: „Als je je echt Fries voelt, kies je er vaak voor om Fries te spreken.”

Bij schrijftaal werkt het anders. „Friezen lezen vaak liever Nederlands, omdat ze dat op school zo leerden. Friese les is pas recent verplicht gesteld, en het is ook nog niet zo lang dat ambtenaren verplicht stukken in het Fries moeten kunnen lezen.”

Het gekke is, zo merkte Betten bij zijn onderzoek naar de Friese identiteit, dat de streektaal steeds meer naar de elite opschuift. „Voorheen koos die vaker voor het Nederlands, of het Stadsfries uit Leeuwarden. Inmiddels zie je dat veel meer hoog opgeleiden de taal spreken en dat ook de overheid het stimuleert. Terwijl uit metingen blijkt dat het percentage Friese moedertaalsprekers afneemt.”

De maatschappelijk sterkere positie van de streektaal dreigt dus haar basis te verliezen, aldus de historicus uit Dronrijp, die zelf op latere leeftijd Fries leerde spreken.

De verschuiving is frappant genoeg tegenovergesteld aan de tijd van het ontstaan van het volkslied, in de negentiende eeuw. Toen leed de provincie aan een „braindrain”: een uitstroom van intellectuelen. „Het economische tij was slecht en men zocht naar wat Friesland onderscheidde van de rest van Nederland. Dan kom je dus op de taal uit.”

En met effect. Betten: „Elke Fries kent het refrein van het Friese volkslied wel. Op de Friese basisscholen krijgt ieder kind in elk geval iets van het Fries aangereikt, en daar zit het volkslied bij. Van kritiek op nationalistische passages heb ik niet gehoord. Dat het Friese land als het mooiste van de aarde wordt bezongen, hoort bij het genre, vind ik.”

Als er één thema uitspringt, dan is het de vrijheidszin. „Fan bûgjen frjemd”, staat er: Buigen was hun vreemd. Dit stamt uit de middeleeuwen, en de tijd van vrijheidsstrijder Grutte Pier, die zich met een legertje boeren fel verzette tegen de toen Habsburgse overheersers. Hij zou het zinnetje „Bûter, brea en griene tsiis, wa’t dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries”, hebben verzonnen. Wat zoveel betekent als: „Boter, roggebrood en groene kaas, wie dat niet zeggen kan is geen ware Fries.”

Het Friese volkslied is tegenwoordig nog vaak te horen, getuige diverse versies op internet. Betten: „Vooral bij sport­evenementen in het Heerenveense schaats­stadion Thialf en natuurlijk bij de belangrijkste Friese kaatspartij van het jaar – de PC in Franeker.”

Maar het volkslied zorgt ook voor onderscheid. Zo dreigden voetbalsupporters uit Leeuwarden onlangs het zingen van het Friese volkslied te verstoren, zoals dat bij iedere thuiswedstrijd van voetbalclub Heerenveen staande wordt gezongen. Betten: „Dat is de tegenstelling tussen stad en platteland. Leeuwarders zetten zichzelf soms een beetje apart van de rest van Friesland, ook door hun taal, het Stadsfries: een mengvorm met Nederlands. Dat mensen uit volle borst het Friese volkslied zingen, wordt in Leeuwarden in zekere zin als een provocatie ervaren.”

Schadelijk is dat allemaal niet, zegt Betten over het incident: „Een kans voor de Friezen om na te denken over hun identiteit.”

Hoe sterk is het provinciale bewustzijn? Enkele gewesten vertolkten dit in een eigen lied. Dit is deel 1 in een serie over provinciale volksliederen.

De âlde Friezen

Eerste couplet

Frysk bloed tsjoch op! Wol no ris brûze en siede, /
En bûnzje troch ús ieren om! /
Flean op! Wy sjonge it bêste lân fan d’ierde, /
It Fryske lân fol eare en rom.

Derde couplet

Fan bûgjen frjemd, bleau by ‘t âld folk yn eare, /
Syn namme en taal, syn frije sin; /
Syn wurd wie wet; rjocht, sljocht en trou syn leare, /
En twang, fan wa ek, stie it tsjin.

Refrein

Klink dan en daverje fier yn it rûn /
Dyn âlde eare, o Fryske grûn! /
Klink dan en daverje fier yn it rûn /
Dyn âlde eare, o Fryske grûn!

Vertaling eerste couplet

Fries bloed kom in beweging, /
Bruis, kook, en bons door onze aderen! /
Kom op! Wij bezingen het beste land van de aarde, /
Het Friese land vol eer en roem.

Vertaling derde couplet

Buigen was hun vreemd, zo hield het oude volk in ere, /
Zijn naam en taal, zijn vrijheidszin; /
Zijn woord was wet, rechtdoorzee en trouw zijn leer, /
En dwang, van wie dan ook, stond het tegen.

Vertaling refrein

Klink dan en daver trots in het rond /
Jouw oude eer, o Friese grond! /
Klink dan en daver trots in het rond /
Jouw oude eer, o Friese grond!