Abraham Kuyper was van de eerste generatie die met secularisatie te maken kreeg. Hij vroeg zich gelijk af hoe een christen zich tegenover de ontkerstening moet opstellen. Met de nadruk op: moet. Want bij Kuyper is alles een en al stelligheid.

Prof. George Harinck bezit bijna alle uitgaven van ”Het calvinisme”, van 1899 tot nu. „Van de recente Russische vertaling is er zelfs een naar Poetin gestuurd. In totaal is de bundel in zo’n tiental talen beschikbaar.”

De zogeheten ”Stonelezingen” vormen volgens kenners een handzame samenvatting van Kuypers actieprogram. Maar volgens Harinck –die de twee recentste uitgaven van een inleiding voorzag– is dat niet helemaal waar. „Op de laatste bladzijde van deze bundel benadrukt hij dat deze cultuurvisie alleen vrucht draagt als de Heilige Geest erin blaast. Voor hem was dat een eenheid. Zijn politieke en journalistieke werk was een uiting van een dagelijkse omgang met Christus.”

De geestelijke Kuyper laat zich beter kennen in zijn Schriftover­denkingen. „Tot de Tweede Wereldoorlog kenden de gewone mensen Kuyper vooral door de vele bundels meditaties. Daarin laat hij zich in zijn ziel kijken. Ik zou wel eens willen weten wat bevindelijke gereformeerden van deze meditaties vinden. Van Ruler was er erg door getroffen.

Dat is van lieverlee een onbekende kant van hem geworden. Zijn volgelingen droegen dat misschien minder uit. In de recente biografie over hem van Jeroen Koch ontbreekt dit geestelijke element gewoon helemaal.”

Zijn de Stonelezingen dan wel Kuypers klassieker?

„Goeie vraag. Voor intellectuele neocalvinisten bleef dit natuurlijk de oerbron. Maar een bestseller is het nooit geworden. Pas in de jaren 20 verscheen een tweede druk. Terwijl de meditaties een geweldig verkoopsucces waren.”

Wat is de kerngedachte van ”Het calvinisme”?

„Dat Christus op alle levensterreinen aan Zijn eer wil komen. Dus niet alleen in de binnenkamer, maar in het hele leven. Vanuit dat beginsel houdt hij zijn lezingen over het calvinisme en de historie, de kunst, de religie en zo meer.

Tegelijk proef je vooral in de laatste lezing over het calvinisme en de toekomst dat hij beseft dat de christelijke beschaving wordt bedreigd. Tegenover het modernisme van de Franse Revolutie en een denker als Nietzsche stelt hij dat alles steunt op een religieuze wortel. Ik denk dat hij daarmee zijn tijd ver vooruit was. Het christendom was geen achterhaald inzicht, zoals liberalen misschien dachten. Want diezelfde liberalen gingen ook uit van een religieuze grondgedachte.

Dit inzicht is later breed uitgewerkt door de reformatorische wijsbegeerte. Ik denkt dat dit nog steeds nieuwe lezers kan aanspreken.”

Het zijn lezingen van een aanstaande Nederlands premier, maar gehouden in Amerika. Waar kregen zij de meeste invloed?

„In Amerika; heel duidelijk. Daar is het boek altijd in druk gebleven. Al die decennia door was het boek natuurlijk erg in trek bij neocalvinisten van Nederlandse afkomst, zoals aan Calvin College in Grand Rapids.

Opvallend is dat Kuyper de lezingen niet had gehouden aan een gereformeerde maar aan een presbyteriaanse instelling, namelijk Princeton. Aanvankelijk werd het daar helemaal niet zo enthousiast ontvangen. Kuyper ging namelijk niet uit van een christelijke cultuur. Door de uitwerking van de Franse Revolutie in de negentiende eeuw had hij gezien dat Nederland geen christelijke staat meer was. Zijn werk is daarom vooral een verdediging van het christendom in een modern wordende cultuur. Het uitgangspunt ligt in de aanvaarding van het pluralisme.

In 1898 zagen Amerikanen hun land echter nog als helemaal christelijk. In de negentiende eeuw hadden ze dan wel kennisgemaakt met rooms-katholieke immigranten. Dat had de Amerikaanse identiteit verbreed van protestants tot algemeen christelijk. Maar dat was het dan. Europa was wat dat betreft veel verder.

In de twintigste eeuw is Amerika natuurlijk ook geseculariseerd. Binnen presbyteriaanse kringen heeft men inmiddels ook meer behoefte aan duiding van het christendom binnen een moderne cultuur. Daarom bevindt het grote Kuypercentrum vandaag niet aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, maar aan Princeton.

Na de Tweede Wereldoorlog heeft Kuyper veel invloed gekregen in Zuid-Korea. Het christendom was er nog maar kort daarvoor gekomen door presbyteriaanse zendelingen uit Amerika. Maar de rest van de samenleving was niet christelijk. Nu zijn Koreanen ordelijke mensen die openstaan voor intellectuele structuur. Dat bood Kuyper, in zijn doordenking van de christen in de niet-christelijke samenleving.”

Kuyper toont zich in deze lezingen als de grote allesweter. Totaalvisies roepen in Europa veelal scepsis op. Heeft Kuyper bij Amerikanen betere aanknopingspunten?

„Ik vermoed van wel. In Europa hebben we alles al een keer meegemaakt en zijn we moe geworden. In Amerika is er altijd hoop en energie.

In die totaalvisie laat Kuyper zich kennen als een negentiende-eeuwse optimist. Tegenover het samenhangende concept van het marxisme zette hij het christendom, dat het best was verwoord in het calvinisme.

Dat maakt het lezen van dit boek soms ook tot een verademing. Hierin zitten geen mitsen en maren. Hier wordt overtuigend uitgelegd hoe de calvinist staat tegenover politiek, kunst en wetenschap. Dat kan zelfs heel imponerend zijn.

In de twintigste eeuw zijn wij dat optimisme kwijtgeraakt. Beschouwde Kuyper de wereld nog als Gods open boek –die kenbaar en beschrijfbaar was–, in onze tijd weten we dat onze wetenschappelijke waarnemingen fragmentarisch zijn en worden bepaald door onze standplaats. Dat relatieve had hij niet. Alles was heel stellig.”

Soms misschien ook té stellig? Hij projecteert ideeën op Calvijn –zoals de godsdienstvrijheid– die op zijn best veel inlegkunde vragen.

„Klopt. Hij projecteert heel gemakkelijk zijn gedachten op het verleden. Zijn werk ademt een heel andere sfeer dan dat van Calvijn. De algemene genade komt bij Calvijn in een hoekje voor, maar Kuyper blaast dat helemaal op.

Tegelijk had hij dat nodig om zich tegen harde revolutiedenkers te weren. Die zeiden dat alle democratie uit de verlichting kwam. Daartegenover stelt hij dat het calvinisme „oorsprong en waarborg van onze constitutionele vrijheden” was. Vrijheid is een kernwoord in deze bundel.

Ook al komt zijn denken over godsdienstvrijheid niet bij Calvijn vandaan, toch denk ik dat Kuyper hierin heel actueel is. Zoals Kuyper opkwam voor de rechten van rooms-katholieken, zo komt de SGP vandaag op voor het recht op ritueel slachten. Niet omdat wij daarvoor zijn, want het offer van Christus was voldoende. Ik heb sterk de indruk dat de SGP op dit punt behoorlijk is opgeschoven naar het realisme van Kuyper.”

Terwijl men in de kring van de SGP vanouds zei dat Kuyper met zijn godsdienstvrijheid een „knieval” voor de Franse Revolutie had gemaakt.

„Er is wel gezegd dat Kuyper met zijn aanvaarding van de plurale samenleving het secularisme heeft bevorderd, omdat hij alle overtuigingen aanvaardde.

Historisch kun je je afvragen of dat zo is. Engeland heeft een staatskerk, maar heeft een minder christelijk gelaat dan Nederland. De hervormde theoloog Herman Berkhof had genoeg kritiek op Kuyper, maar moest toch zeggen: Van zijn daden leven we nog.”

In uw inleiding stelt u dat Kuyper in deze lezingen het „calvinisme als cultuurmacht” toont. Valt dat te rijmen met Paulus’ woord: „Ons burgerschap is in de hemel”?

„Voor Kuyper wel. We zijn hier niet op aarde om passief te zijn, maar om onze plicht te doen. Ook de ambachtsman is in zijn werk gehouden op te komen voor de eer van Christus. Misschien hebben Kuypers volgelingen de indruk gewekt het koninkrijk van God op aarde te stichten, maar dat was niet zijn motief.

Deze bundel gaat om een levens- en wereldbeschouwing, niet om een oproep tot bekering. De eenheid van Kuyper en Paulus zie je, denk ik, echter pas zodra je deze bundel van Kuyper leest in samenhang met zijn geestelijke werk.”

Over de schrijver

Dr. Abraham Kuyper (1837-1920) was de theoloog en politicus die de gedachten van zijn voorganger mr. G. Groen van Prinsterer in praktische daden omzette. Zo werd de Antirevolutionaire Partij (ARP) onder zijn leiding een geoliede machine. Zijn oproep om Gods eer op alle terreinen te bevorderen, werkte enorm mobiliserend. Mede hierdoor bleef de schoolstrijd gaande en kwam er uiteindelijk gelijkberechtiging voor christelijk onderwijs.

De Doleantie in 1886 stond onder zijn leiding en was –anders dan de Afscheiding in 1834– een triomfalistische breuk met de Nederlandse Hervormde Kerk. Ook deze nieuwe Gereformeerde Kerk groeide uit tot een goed lopende organisatie.

Kuyper was stichter van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zijn Stonelezingen hield hij in 1898 aan Princeton Theological Seminary in de Verenigde Staten.

Over de lezer

Prof. dr. George Harinck (1958) is kenner van het neocalvinisme zoals zich dat in Nederland en de Verenigde Staten ontwikkelde. Als directeur van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlandse protestantisme (1800-heden) is hij betrokken bij het documenteren en vastleggen van deze geschiedenis.

Sinds 2003 is hij hoogleraar aan de Theologische Universiteit in Kampen (Broederweg), alsmede sinds 2007 aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Hij was in 1989 nauw betrokken bij de oprichting van de Vereniging van Christen Historici (VCH) en was daar ook een aantal jaren voorzitter van.

Hij publiceerde diverse standaardwerken over thema’s uit het twintigste-eeuwse calvinisme, zoals over de Anti­revolutionaire Partij (ARP), en hij was eindredacteur van de jongste editie van de ”Christelijke encyclopedie” (2005).

Digibron

Zie ook artikelen in Digibron:

RD-recensie van de heruitgave van ”Het calvinisme” uit 2003.

Kritiek op Kuyper en zijn Stonelezingen in De Wachter Sions uit 1976.

Kritiek op Kuypers vrijheidsvisie in De Wachter Sions uit 1976.

Dr. G. Harinck over Kuyper als conservatief denker in 2003 in Radix.

Cornelis van Til over Kuyper in Amerika in een brief uit 1937.

Bij het overlijden van Kuyper in 1920 in De Heraut.

Het calvinisme, A. Kuyper; Serie Klassiek Licht, uitg. Nederlands Dagblad, Barneveld, 2008; ISBN 97 8907 2801 173; 228 blz.; € 14,90.