Het bedehuis van de Nederlands gereformeerde kerk staat aan de Jodenkerkstraat in het oude centrum van Culemborg, vlak bij de Binnenpoort. De straten in de omgeving ademen geschiedenis. Het is een mooie locatie voor de voormalige sjoel.

De synagoge werd op 31 juli 1868 ingewijd. Voor die tijd hielden de Joodse inwoners van Culemborg al ruim een halve eeuw hun samenkomsten op een andere plek. Maar omdat het aantal Joden groeide, konden ze een nieuwe sjoel bouwen. Beneden kwam er ruimte voor zo’n honderd mannen. En op de galerij konden ongeveer dertig vrouwen plaatsnemen. Er woonden op dat moment zo’n 150 Joden in het Gelderse stadje.

„In de loop van de jaren nam het aantal Joden in Culemborg weer af”, zegt A. P. M. van de Fliert, voorzitter van de kerkenraad van de Nederlands gereformeerde kerk. Velen trokken naar de grote steden.

De Tweede Wereldoorlog betekende het einde van de Joodse gemeenschap in Culemborg. Van de veertig Joden die er voor de oorlog nog woonden, overleefden slechts twee de Shoah. In 1947 werd de Israëlitische gemeente ontbonden.

Twee jaar later werd het bedehuis gekocht door de gereformeerde kerk vrijgemaakt, waarna in 1950 de eerste kerkdiensten in het pand plaatsvonden. Later werd de kerkelijke gemeente Nederlands gereformeerd.

In 1981 en 1982 volgde een verbouwing. Van de Fliert: „Er is zo veel mogelijk authentiek gebleven aan het gebouw.” Zo staat boven de toegangsdeur nog steeds in Hebreeuwse letters de tekst uit Jesaja 56:7: „Mijn huis zal een bedehuis genoemd worden.” Aan de deurpost is een mezoeza bevestigd, een kokertje waarin een perkamentrol met teksten hoort te zitten. De mezoeza is overigens niet meer origineel.

Een aantal zaken is echter anders dan in de synagoge. Zo is de opstelling van de zitplaatsen gewijzigd. En in de nis achter de kansel stond vroeger de Thorarol. Die is verhuisd naar het museum Elisabeth Weeshuis. Van de Fliert wijst op de galerij van de kerk. Daar staat nu een orgel. „Vroeger zaten daar de vrouwen. Er was geen orgel in de synagoge. De dienst werd begeleid op lichte instrumenten.”

De Nederlands gereformeerde kerk houdt nu elke zondagmorgen een dienst in het gebouw. „We hebben 140 leden. Beneden zit het op zondag aardig vol. Bij bijzondere diensten, zoals trouwerijen, doopdiensten en begrafenissen, zijn soms alle plaatsen bezet.”

De kerk heeft momenteel meerdere functies. Behalve voor de zondagse kerkdienst, is het bedehuis soms in gebruik als trouwlocatie. „De raadzaal van de gemeente, waar normaal gesproken huwelijken worden gesloten, ondergaat momenteel een verbouwing”, verklaart Van de Fliert. Bovendien er repeteren drie avonden per week koren in de kerk.

Tot enkele jaren geleden maakte de liberale Joodse gemeente van Utrecht soms gebruik van de kerk, vanwege de authentieke uitstraling. Dat gebeurde bij bijzondere gelegenheden, bijvoorbeeld wanneer een jongen bar mitswa, zoon van het gebod, werd. „Die diensten waren altijd op een zaterdag, dus dat was voor ons geen probleem.”

Dat er in Culemborg al jaren nauwelijks Joden meer wonen, blijkt ook wel op de begraafplaats, aan de rand van de stad. Het kerkhof is onderverdeeld in vakken die van elkaar worden gescheiden door hoge hagen. Het grootste deel is bestemd voor de hervormde inwoners van Culemborg. Ook is er een algemeen deel. Helemaal achteraan bevinden zich de graven van de Joden. Dit deel van het kerkhof is afgeschermd door een hek dat alleen tussen zonsopkomst en zonsondergang open is.

Achter het hek staat een monument voor de Joden die zijn afgevoerd naar Duitsland en Polen. Naast het monument liggen graven. Er staan oude, verweerde grafstenen op. De begraafplaats is slechts voor de helft gebruikt. De 38 mensen die op het monument staan, zouden er nooit hun laatste rustplaats krijgen.

Dit is het tweede deel in een serie over synagogen.