BERLIJN – Dienst aan de volksgemeenschap was in nazi-Duitsland de opgave van iedereen. Maar Hitler gebruikte de arbeid ook om Joden en politieke tegenstanders te vernederen. Voor iedereen zichtbaar moeten zij muren schoonpoetsen en straten afkrabben.
Duitsland vult met de tentoonstelling ”Zwangsarbeit” een van de laatste „grote leemtes in de geschiedschrijving van het nationaalsocialisme”, aldus de Duitse president Christian Wulff vorige week bij de opening. Lang moest men van een bijzondere behandeling van dwangarbeiders niets weten. Voor het eerst in de geschiedenis wordt dwangarbeid tijdens het naziregime voor het voetlicht gebracht, en wel in het Joods Museum in Berlijn.
De tentoonstelling spant een boog van 1933, kort na de machtsovername door Hitlers NSDAP, tot de strijd om erkenning ver na de oorlog. Het vele fotomateriaal en andere bronnen laten zien hoe de nazi’s arbeid als uitbuitings- en vernietigingsmiddel inzetten, maar ook hoe de bevolking medeplichtig werd gemaakt.
Zo zijn op grote foto’s groepjes Joden te zien met spandoeken met de tekst ”werkschuw”. De Deutsche Wochenschau toont dwangarbeiders uit bezette gebieden „die niet gewend zijn te werken”, aldus de wekelijkse propaganda.
Aanvankelijk wilden de nationaalsocialisten de Duitse bodem ”rein” houden van buitenlandse dwangarbeiders om rassenvermenging te voorkomen. De Blitzkrieg was echter toch niet zo snel gewonnen en steeds meer jonge Duitsers werden opgeroepen.
Op z’n laatst in het voorjaar van 1942 vormden dwangarbeiders een integraal onderdeel van het publieke leven in nazi-Duitsland. Vooral in de oorlogsindustrie waren ze onmisbaar. Uiteindelijk worden er naar schatting 13 miljoen mensen te werk gesteld in Duitsland, en 7 miljoen in de bezette gebieden.
Voor sommigen was de dwangarbeid de laatste reddingsboei, zoals voor de ettelijke Oekraïense Jodinnen die door de Duitser Eberhard Helmrich onder valse identiteit als huishoudsters naar Duitsland gestuurd werden. Zij overleefden. Vaker lukte dat niet. De Joodse Raad in het getto van Lodz probeerde met gettowerkplaatsen diverse Joden onmisbaar te maken vanwege de productie. Tevergeefs.
In veruit de meeste gevallen was arbeid een middel tot vernietiging. De tentoonstellingswanden in de periode die de oorlogsjaren beschrijven, zijn pikzwart. De Belgische Paul Baert wordt in de militaire industrie in het Duitse Thüringen te werk gesteld. „Jullie zullen werken tot je dood omvalt”, werd hem gezegd, zo vertelt hij in een audio-bijdrage. Baert overleeft, maar voor veel dwangarbeiders, vooral de ”Ostarbeiters” uit de Sovjet-Unie, en Joden en Sinti en Roma uit de concentratiekampen was dit de bittere werkelijkheid.
Dit waren de groepen op de onderste treden van de rassenhiërarchie van de nazi’s. Zij mochten bij luchtaanvallen de bunkers niet in, kregen minder te eten en mochten ’s avonds niet de stad in. „Niet-werkende Oost-Europese krijgsgevangen moeten verhongeren”, gebood Generalquartiermeister Wagner.
Nergens werden dwangarbeiders bij terugkomst als oorlogsslachtoffers erkend. Het kwam, integendeel, zelfs voor dat dwangarbeiders als landverraders nogmaals werden bestraft. Zoals de Rus Lew Netto, die 25 jaar strafkamp kreeg, waarvan hij er 10 uitzat, zo vertelt hij in een van de videomonologen.
Pas sinds 2001 erkent Duitsland dwangarbeiders als een groep bijzondere slachtoffers van de naziterreur. Sindsdien heeft het land nog 1,7 miljoen voormalige dwangarbeiders financiële vergoeding uitbetaald.
De tentoonstelling in het Joods Museum in Berlijn duurt tot 11 januari 2011 en is daarna in andere Europese steden te zien.
