De zon is net op in Matambú, een inheems dorp in het hart van het Costa Ricaanse schiereiland Nicoya. Honderden bewoners, van jong tot oud, zijn deze zaterdagochtend bijeengekomen op het land van een van de dorpsbewoners. Ze zijn gewapend met hakbijlen en voeren massieve ossen met zich mee. Verderop delen drie generaties dorpsvrouwen porties gallo pinto uit, het nationale Costa Ricaanse gerecht van rijst en bonen dat hier tot drie keer per dag gegeten wordt. De sfeer is opgetogen. De bewoners hebben er zin in vandaag.

Pique e leña, heet deze traditie waarmee de bewoners elk jaar de decembermaand inluiden: ”hak en hout”. De gehele gemeenschap komt samen om bomen te hakken voor het komende jaar, waarna de houtblokken onder de bewoners worden verdeeld. Alles en iedereen draagt bij: van de bomen die de eigenaar van het land doneert voor het hakhout tot de enorme ladingen eten die de vrouwen gratis uitdelen onder de aanwezigen en de arbeid van de mannen die het hout hakken en op houten karren laden.

Die collectiviteit is karakteristiek voor het schiereiland Nicoya, in het noorden van Costa Rica. „We helpen elkaar. Wanneer je een varken slacht, dan breng je een deel daarvan naar je buren. En zij doen hetzelfde voor jou,” zegt Ezequiel Aguirre Pérez (71), bewoner van Matambú. „En als er iemand ziek is, springen buurtbewoners meteen in de bres voor die persoon. Laatst had een meisje uit het dorp een ongeluk op de motor. Toen organiseerde het dorp een bingo om haar ziekenhuisrekeningen te betalen.”

„Mijn kinderen komen elke dag langs na hun werk” - Epifania Torres Suñida (71), bewoner van Matambú

Gemeenschapsleven

Het is ook een van de redenen dat de bewoners van Nicoya gemiddeld ouder worden dan elders in de wereld. Het schiereiland is een zogenaamde ”blue zone”, één van de vijf plekken in de wereld waar bewoners uitzonderlijk hoge leeftijden bereiken. Zo telde Nicoya in 2021 maar liefst 43 honderdplussers, op een bevolking van 190.000 inwoners. De bewoners zeggen dat ze hun hoge leeftijd onder andere te danken hebben aan het gemeenschapsleven dat Nicoya kenmerkt.

Zo blijven de ouderen tot het einde van hun leven thuis wonen, in de buurt van hun kinderen en kleinkinderen. „Mijn kinderen komen elke dag langs na hun werk”, zegt Epifania Torres Suñida (71), die samen met haar man Tranquilino Fajardo Hernandez (84) een eenvoudig houten huis in Matambú bewoont. „En onze dochter die verder weg woont, belt elke avond om te vragen hoe het met ons gaat.”

Gezonder

De term blue zone dook voor het eerst op in 2004 in het wetenschappelijke tijdschrift Experimental Gerontology in een artikel over honderdjarigen op het Italiaanse eiland Sardinië. In dat artikel hadden de onderzoekers de delen van het eiland waar de mensen uitzonderlijk oud werden blauw gekleurd. Die hoge leeftijden zouden ze volgens de onderzoekers danken aan hun voeding en levensstijl. Daarbij suggereerden ze dat genetische factoren een rol konden spelen.

Een jaar later kreeg de term wereldwijd bekendheid nadat National Geographicjournalist Dan Buettner een reportage maakte over drie blue zones: Sardinië, het Japanse eiland Okinawa en Loma Linda in Californië, waar onderzoek zou hebben uitgewezen dat de mensen er langer en gezonder dan gemiddeld leefden. In de daaropvolgende jaren kwamen daar nog twee blue zones bij: Ikaria in Griekenland, en het Costa Ricaanse schiereiland Nicoya.

Buettner onderscheidt negen factoren die volgens hem tot een langer en gezonder leven leiden. Mensen in blauwe zones eten doorgaans gezond, hebben veel beweging, roken niet en drinken met mate. Daarbij noemt hij de rol van familie en het gemeenschapsleven, religie, het omgaan met stress en het hebben van een doel in het leven.

Sindsdien heeft Buettner zijn levenswerk gemaakt van de blue zones. Hij schreef er verschillende boeken over –allemaal verkrijgbaar in een blue zonewinkel op de internationale luchthaven van Costa Rica–, wijdde er een Netflixserie aan, en bouwde een bedrijf op rondom de blue zones.

Saillant detail: jaren later zou Buettner erkennen dat de blue zone in Californië aan de lijst was toegevoegd omdat zijn redactiechef van National Geographic hem met klem had verzocht „een blue zone in de Verenigde Staten te vinden”. Er bestaan geen wetenschappelijke studies die zijn bevindingen onderschrijven. Enkele onderzoekers hebben zijn concept dan ook in twijfel getrokken, en stellen dat de blue zones vooral kampen met slechte registratie: veel van de honderdplussers zouden in werkelijkheid al zijn overleden of bij gebrek aan geboortecertificaat geen idee hebben hoe oud ze zijn.

Nieuws in beeld

Pique e leña, de traditie waarmee de bewoners van Matambú elk jaar de decembermaand inluiden. beeld Ynske Boersma

De dorpelingen van Matambú komen terug uit het bos en nemen hout mee op karren. beeld Ynske Boersma

Bewoners van Matambú stapelen samen hout op door ossen getrokken karren. beeld Ynske Boersma

Maya’s

Maar in Nicoya hoef je geen wetenschapper te zijn om vast te stellen dat mensen hier inderdaad gezonder en actiever ouder worden dan in andere delen van de wereld. Neem de 73-jarige Odeth Mora, die het Reformatorisch Dagblad ontmoet bij het houthakken in Matambú. ”De Danseres”, luidt haar bijnaam onder de dorpelingen, want Mora gaat het liefst dansend door het leven. Zo ook vandaag. Om 7.00 uur ’s ochtends zwiert ze door de menigte. „Levensvreugde houdt de Costa Ricanen jong”, vertelt Mora, een magere vrouw met geverfd haar en rood gestifte lippen.

Ook onder de mannen die het hout hakken bevinden zich verscheidene zeventigers en zelfs tachtigers. Er wordt gelachen, gegeten en gedronken, tot het werk is gedaan om 12.00 uur en de dorpelingen in een lange optocht met ossenkarren vol hakhout naar het dorpscentrum trekken.

„Het helpen van elkaar, het met elkaar delen, dat geeft een belangrijke innerlijke rust” - Ezequiel Aguirre (71), pottenbakker in Matambú

Wat eveneens opvalt in Nicoya is de eenvoud van het leven van zijn oudere bewoners. De huidige generatie tachtigplussers groeide op in de tijd dat het heuvelachtige groene schiereiland nog was afgesneden van de rest van het land. Pas in 1965 zou de eerste weg worden gebouwd. Een weg die alles zou veranderen, maar daarover later meer.  Weinigen van de ouderen zijn naar school geweest. Ze werkten van jongs af aan op het land.  Zoals Tranquilino Fajardo. „Sinds mijn achtste ging ik mee met mijn vader. We verbouwden rijst, bonen, mais en cassave. Tegenwoordig zouden ze dat kinderarbeid noemen.” Hij lacht. Maar in die lach zit ook nostalgie verborgen. „Mijn kinderen hebben geen idee hoe het is om het land met een machete te bewerken”, zegt Fajardo, zittend op een turquoise geschilderd houten bankje op de veranda van zijn huis. „Zij kijken liever op hun telefoon.” Hij werkte tot zijn zeventigste. Toen begaven zijn knieën het. Hij mist het werk op het land. „En dansen”, zegt hij, met een ontwapenende lach. „Dansen is als een therapie voor vreugde.”

Het dieet van de ouderen is al even eenvoudig. „Rijst en bonen, mais, pompoen, fruit en af en toe eieren of vlees”, somt Epifania Torres op. Ook dat dieet wordt gezien als een van de redenen waarom de bewoners van het schiereiland gezond oud worden. „De cultuur van Nicoya is doordrenkt van inheemse gebruiken van de Chorotega’s, die afstammen van de Maya’s”, zegt Ezequiel Aguirre, die pottenbakker is en werkt met cultureel toerisme in Matambú. „Ons basisvoedsel is daarom mais, net als de Maya’s aten. We maken er wel dertig verschillende producten mee. Tortilla’s, chicha, atole, allemaal heel goed voor het lichaam”, bezweert Aguirre, die met zijn 71 jaar een al even actieve oudere is.

Andere kenmerken van de inheemse Chorotega’s –waarvan Matambú het enige overgebleven inheemse territorium is in Nicoya– zijn volgens Aguirre het respect voor de natuur, levensvreugde, solidariteit en naastenliefde. „Geen enkele andere regio van Costa Rica kent dezelfde folklore”, zegt Aguirre, wiegend op een houten schommelstoel op zijn veranda. „Dat wij gezond oud worden, heeft veel te maken met het goede leven dat we hier hebben. Het helpen van elkaar, het met elkaar delen, dat geeft belangrijke innerlijke rust.”

„Ik denk dat we kunnen verwachten dat deze blue zones binnen een generatie of zelfs een halve generatie zullen verdwijnen” - Dan Buettner, journalist voor National Geographic

TikTok

Maar met het heengaan van de huidige generatie ouderen in Nicoya, verdwijnt ook het blauw van de kaart. Sinds de weg in 1965 is aangelegd, heeft het moderne leven onvermijdelijk zijn weg gevonden naar het schiereiland. Met in zijn kielzog een schier oneindige hoeveelheid Amerikaanse ketenrestaurants, toeristen en buitenlandse gepensioneerden. Die laatsten komen af op de belofte van een langer leven in de blue zone, waar ook in Nicoya een bloeiende industrie omheen is gebouwd. Maar die gentrificatie van Nicoya draagt ironisch genoeg ook bij aan het verdwijnen van de levensstijl die de bewoners langer doet leven, en daarmee de blue zone.

Ook journalist Buettner stelt dat zowel Okinawa in Japan als Nicoya hun kenmerken als blue zone verliezen. „Sinds ik die plekken begon te onderzoeken, verschenen overal fastfoodrestaurants en supermarkten”, aldus Buettner in een interview met New York Times. „Het breekt mijn hart. Ik denk dat we kunnen verwachten dat deze blue zones binnen een generatie of zelfs een halve generatie zullen verdwijnen.”

Aguirre maakt zich vooral zorgen om het verloren gaan van de collectieve cultuur die Nicoya zo kenmerkt. „De grote boosdoener is de telefoon. Al die informatie van buiten maakt dat de jongeren zich niet meer voor hun eigen cultuur interesseren. Ze zeggen dat zij modern zijn en dat wij hun niets moeten opleggen. Liever eten ze een hamburger of een pizza. Maar op TikTok krijgen ze geen adviezen over hun gezondheid. De trieste realiteit is dat deze jongeren niet meer zo oud zullen worden.”